چه متغیرهایی تاب آوری حکومت در مقابل بحرانها را رقم می‌زند؟

مقدمه

زمانه ما را می توان با عنوان دوران تنش، ریسک و بحران های مکرر و مستمر و متنوع اقتصادی توصیف کرد. از این روست که پیش‌بینی آسیب‌پذیری سیستم‌های  اقتصادی-اجتماعی و اطلاع از زمان، محل و نحوه وقوع بحران، حوادث و سوانح، مفهوم مکانیسم «تاب‌آوری» را به موضوعی مهم و هدفی اجتناب‌ناپذیربرای مدیریت تبدیل نموده است. در پیوند با این امر است که واژه «تاب‌آوری معادل Resilience » در کنار دو اصطلاح دیگر یعنی توسعه پایدار(Sustainable development)، توسعه انسانی(Human Development)، نسبتا متاخر است و کاربرد تجربی بسیاری برای تحلیل ساختار اقتصادی و توان مدیریت گذار از بحران جوامع یافته است. مفهوم و واژه تاب‌آوری پیش از این در زمینه هایی از قبیل فیزیک و زیست محیطی بکار گرفته میشد. منظور از تاب آوری در زمینه های یادشده بازگشتن یک پدیده به وضعیت متعادل، متعارف با ثبات و نخستین خود پس از گذار از یک تکانه و بحران است. این واژه بعدا به رشته های گوناگونی همچون روانشناسی هم، راه پیدا کرد. از منظر روانشناسی فردی توانایی افراد در بازگشتن از شرایط دشوار و بحرانی، توانایی در ترمیم خویشتن و بازگشت به مرحله ثبات تاب‌آوری خوانده میشود.

بکارگیری این واژه در سالهای اخیر- بخصوص پس از بحران جهانی اقتصاد طی سالهای 2008-2009 در میان اقتصاددانها رواج پیدا کرد. تاب‌آوری از منظر اقتصادی عبارت است از: «توانایی یک نظام اقتصادی در گذار از آشفتگی دوره بحران و سازماندهی مجدد در عین تغییر نیل به ثبات و تعادل متعارف مطلوب پیشین با حفظ کارکرد، ساختار، ویژگیهای اساسی و بازخورهای ویژه خود». تاب‌آوری در این راستا همان توان مدیریت بحران و پذیرش تکانه ها و همچنین  جلوگیری از شکستن یا حتی فروپاشی و  بازگشت به وضعیت پیشا بحران است.  مفهوم تاب‌آوری در ادبیات جدید اقتصادی  غالبا در مقابل آسیب پذیری به کار گرفته میشود. بدین ترتیب آسیب‌پذیری اقتصادی را میتوان و تزلزل و ناپایداری و در معرض آسیب قرارگرفتن تعریف کرد. از مصادیق بارز «تاب آوری» اقتصادی یکی انعطاف پذیری یا کشسانی(Elasticity) اقتصاد کلان در برابر بحرانها و آسیب های طبیعی مانند زلزله، سیل و گسترش بیمارهای واگیر داری همچون کویید 19 است. انعطاف پذیری یا کشسانی کلان دارای دو مؤلفه است: انعطاف پذیری آنی ، یعنی توانایی محدود کردن اندازه آسیب های فوری توان تولیدی در برابر میزان معینی از زیان نسبت دارایی ها و توانایی هاست و همچنین تاب آوری پویا که این توانایی بازسازی و بازیابی و بازگشت به وضعیت متعارف است. بنابراین مکانیسم «تاب‌آوری» اقتصادی به کارآمدی در برابر تکانه های شدید و امکان بازگشت به کارکرد و ساختار پیشین نظام اقتصادی اشاره دارد.

هدف مدیریت «تاب‌آوری» شناسایی راهکارهایی است که بکارگیری از آنها متوجه بیشینه کردن افزایش توان در برخورد با تکانه های برونی و پیامدهای تکانه ها است. به زبان دیگر هدف تاب آوری به کمینه کردن احتمال فروپاشی، شکست یا کاهش زیانهای بحرانهای اقتصادی پیش و پس از تکانه هاست.

در همین راستا سه مولفه را میتوان در مکانیسم «تاب‌آوری» اقتصادی تشخیص دارد. نخست توانایی اقتصاد یک کشور از جلوگیری از این تکانه ها، دوم توانایی در تحمل تکانه و پیامدهای منفی آن و سوم توانایی در برون رفت از تکانه و پیامدهایش و بازگشت به وضعیت تعادل متعارف، ساختار و کارکرد پیشین.

«تاب‌آوری» در سه سطح کلان اقتصادی(مانند بیکاری و تورم و نرخ ارز)، سطح میانی صنایع و بازارها(مانند صنعت بانکداری، صنعت خودرو و بازار مسکن) و سطح خرد (بنگاه های معین مانند شرکت نفت) قابل بررسی است.

مولفه «تاب‌آوری» میتواند در چارچوب «تاب‌آوری» بنیادی، تطبیقی، طبقه بندی شود. «تاب‌آوری» بنیادی همان توان جایگزینی نهادههای دیگر با نهادههایی جدیدی است که در اثر تکانه دچار کاستی و سستی شده اند. تاب آوری تطبیقی اما به کارآمدی در بکارگیری از روشهای جدید است که محصول نوآوری و کوشش برای دگرگونی است. بر همین سیاق  «تاب‌آوری» ایستا بازگشت  و حفظ ساختار و کارکرد در برخورد با با بکارگیری بهینه از منابع و فرصت های برجای مانده تعریف میشود. «تاب‌آوری» پویا اما به معنای ایجاد توانایی های نو  توصیف میگردد. هر چند یکی از معناهای واژه «تاب‌آوری» در زمینه محدود و سیاسی به توان بقای حاکمیت اشاره دارد، اما این یادداشت بر معنای آن بر پایه ادبیات موضوع و همچنین دستگاه نظری موسسات بین المللی در این خصوص متمرکز است. چه معنای محدود و سیاسی تاب آوری جزئی از معنای کلی تر آن است.

متغیرهای مربوط به تاب آوری اقتصادی

متغیرهای گوناگونی سطح  «تاب‌آوری»ی اقتصاد جامعه و میزان ایستادگی آنر در مقابل آسیب ها و تکانه های گوناگون را توضیح میدهد. این متغیرها را میتوان دست کم در پنج سطح گوناگون طبقه بندی کرد که به ترتیب عبارتند از : تاب آوری محیط اقتصاد کلان تاب آوری بازرگانی برون مرزی، تاب آوری بازار، کارآمدی و شفافیت بانکی، تاب آوری دولتی، تاب آوری اجتماعی. البته هر کدام از این فصل ها خود داری زیر مجموعه هایی است که نمایه زیر آنها را به نمایش می گذارد.

متغیرهای مربوط به تاب آوری اقتصادی

Sources: Boorman,(2013), Briguglio, (1997), Briguglio, L. (2004). Briguglio, & Galea, (2003). Briguglio, L., Cordina,et. al. (2009). و همچنین انطباق آنها با وضعیت ایران

سطح «تاب‌آوری» هر اقتصادی خود متغیر وابسته ای است که محصول ساختار اقتصادی، سیاست گذاری، کارآمدی مدیریتی، ساختار سیاسی زمینه فرهنگی و اجتماعی آن است. تغییر این متغیرها معمولا به کندی صورت می گیرد و پس از اجرائی شدن یک سلسله اقدامات ساختاری حاصل میشود. مفهوم «تاب‌آوری» در مقایسه با مفهوم «آسیب پذیری» مقایسه و اندازه گیری میشود. افزایش سطح «تاب‌آوری» در مقایسه با سطح «آسیب پذیری» هر اقتصاد، نماد توانمندی آن است. در اقتصادهای ناکارآمد معمولا سطح «تاب‌آوری» پایین تر از «آسیب پذیری» است. بنابراین بنا به نمایه زیر میزان ریسک هر اقتصاد حال جمع جبری اندازه «تاب‌آوری» و «آسیب پذیری» است.

پیامدهای میزان بالا بودن ریسک (تاب آوری-آسیب پذیری) طبیعتا برای سرمایه گذاری داخلی و جذب سرمایه خارجی هر کشور منفی است. چون سرمایه گذاران و بازرگانان برای سنجش سطح «تاب‌آوری» کشورها و همزمان بنگاه های تابعه آنها در گام نخست معمولا به موسسه های رتبه بندی ریسک بین المللی مراجعه می کنند. درصورتی که ریسک یک کشور یا یک بنگاه بالا باشد همکاری جهانی دشوار شده یا حتی متوقف خواهد شد چون موسسات بیمه چنین همکاریهایی را ضمانت نمی کنند.در نتیجه بانکها نیز از تامین مالی چنین همکاری ها و روابطی خودداری می کنند. چه پیامد چنین رتبه بالای ریسکی محدود یا گران شدن معاملات بین المللی برای کشور مربوطه است چون هزینه ریسک ها در نهایت بر عهده آن کشور و بنگاه های آن و البته مانعی برای رشد اقتصادی آن خواهد بود.

در خصوص مناسبات اقتصادی ایران، مهمترین عامل بالا رفتن رتبه ریسک کشور در سالهای اخیر عمدتا تنش های سیاسی منطقه ای و بین المللی و همچنین ناکارآمدی و بی ثباتی سیاسی و مدیریتی داخلی و فساد گسترده و نهادینه بوده است. به همین دلیل، رابطه محکمی میان اعتبار بین المللی و سطح و رتبه  «تاب‌آوری» هر کشوری  وجود دارد. افزایش همکاری با موسسات اعتبار سنجی اگر با افزایش رتبه اعتباری ایران همراه باشد همکاری اقتصادی ایران با کشورهای مهم و معتبر را افزایش داده بر سرمایه گذاری، بازرگانی و رشد اقتصادی ایران اثر مثبتی خواهد داشت. چون بانکها و بنگاه ها و موسسات بیمه و بازرگانان بین المللی، اگر جدی باشند، در صورتی با ایران وارد همکاری خواهند شد، که اعتبار اقتصادی ایران از سوی موسسات رتبه بندی اعتباری تایید شود.در غیر این صورت، اعتبار خودشان زیر سوال رفته ارزش سهام آنها پایین می آید.

سطح  «تاب‌آوری» ایران بر اساس موسسه مدیریت ریسک اف- ام گلوبال

برخی از موسسات پژوهشی بین المللی- مانند – اف ام گلوبال-  با الهام از ادبیات مربوطه هر ساله گزارشی پیرامون  «تاب‌آوری» کشورها منتشر می کنند. این گزارشها در برگیرنده شمار محدودی از متغیرهای تاب آوری است و به یک معنا خلاصه جدول فوق  است.

همانگونه که نمایه بالا نشان میدهد، بر پایه پژوهش- اف ام گلوبال- شاخص تاب‌آوری کشورهای جهان از سه شاخص عمده و 12 زیرشاخص تشکیل شده است. شاخص «تاب‌آوری» ١٣٠ کشور جهان، در پژوهش این موسسه اندازه گیری و رتبه بندی می‌شود. برپایه گزارش موسسه یادشده در سال ۲۰۲۰ میلادی از نظر شاخص تاب‌آوری کشورهای نروژ، سوییس و دانمارک در صدر ۱۳۰ کشور مورد بررسی قرار داشته اند. در مقابل شاخص «تاب‌آوری»  کشورهای هائیتی، ونزوئلا و اتیوپی در پایین ترین سطوح بوده و رتبه این کشورها به عنوان پایین‌ترین درمیان کشورهای مورد بررسی ارزیابی شده است.

مقایسه تاریخی رتبه بندی جهانی ایران و و ارزش شاخص «تاب‌آوری» در سه سال اخیر نشان از کاهش آن دارد.

مقایسه تاریخی رتبه بندی جهانی ایران و و ارزش شاخص از بر پایه پژوهش- اف ام گلوبال

FM Global منبع:

بررسی تاریخی نشان میدهد رتبه ایران در میان 130 کشور جهان براساس این پژوهش میان 120 تا 125 ام در نوسان بوده است. این بدان معناست که امتیاز ایران پایین تر از میانگین رتبه بندی میباشد. این البته شگفت آور نیست چون ایران در چهار دهه گذشته رشد اقتصادی محدودی کمتر از 3 درصد را تجربه کرده است، خالص سرمایه گذاری بلند مدت به قیمت ثابت هم چیزی نزدیک صفر بوده است، و هم زمان، نتوانسته تنگناهای گوناگونی مانند برون زایی و درون گرایی اقتصادی، اصلاحات ساختاری، آسیب های محیط زیستی، نابرابری عمومی و جنسیتی را کاهش بکارگیری حل کند. سطح و رتبه  «تاب‌آوری» نماد توان مدیریت حاکم بر اقتصاد ایران در سازماندهی و هدایت فرایند اقتصادی و بکار گیری منابع اعم از منابع مالی، طبیعی، انسانی و مدیریتی به شکل موثر است. هر چند نمی توان به دقت تعیین کرد سهم تحریم های اخیر امریکا بر میزان «تاب‌آوری»  به چه میزان است، اما بطور کلی میتوان گفت که دست کم سه عامل مشکلات انباشته ناشی از ساختار اقتصادی، کارآمدی سیاست گذاری-و مدیریتی اقتصادی و بالاخره تحریم ها بر سطح «تاب‌آوری» ایران تاثیر منفی داشته است. با توجه رتبه بندی موسسه اف ام گلوبال-   به نظر میرسد که سهم تحریم های کمتر از آن عامل دیگر باشد، چه تا پیش از از تحریم ها هم رتبه  «تاب‌آوری» چندان بالا نبوده است. اما در عین حال نکته پنهانی هم نیست که همین تحریم ها بر آسیب پذیری اقتصاد برون زا و دروگرای ایران افزود است یا آسیب های بالقوه و پنهان اقتصاد ایران را آشکار نموده است.

توانایی حکومت ایران برای افزایش «تاب‌آوری»

علیرغم رتبه پایین «تاب‌آوری» ایران نمی توان انکار کرد که برخی از جنبه های «تاب‌آوری» بالقوه آن میتواند پنهان مانده باشد و ناظر بیرونی بخصوص اگر با پیچیدگی اقتصاد و حاکمیت ایران آشنا نباشد را به ساده گرائی سوق دهد. به نظر میرسد، متغیرهای گوناگونی در زمینه اقتصادی ایران وجود دارد، که «تاب‌آوری» آن را تقویت می کند. عمده ترین متغیرهای در این چارچوب عبارتند از اندازه اقتصاد ایران – که در سطح خاورمیانه اقتصاد بزرگی به شمار می آید همچنین تنوع جغرافی ایران، تنوع نسبی در زمینه تولید کشاورزی، مرزهای طولانی با کشورهای همسایه. افزون بر این انزوای بین المللی و درون گرایی اقتصاد ایران، در عین اینکه مانعی برای رشد اقتصادی ایران در شرایط متعارف است اما همزمان در دوره بحران مانعی برای ورود شوک ها و تکانه ها به عرصه درونی اقتصاد است. بخش کدر اقتصاد ایران – که قابل توجه هم هست- نیز از دیگر جنبه های اقتصادی است که میتواند ریسک کژدیسی در ارزیابی را افزایش دهد.

در حکومت های متعارف و پیشرفته جهان حکمرانی هماهنگ و کارآمد نقش مهمی را درافزایش «تاب‌آوری» و کاهش آسیب پذیری اقتصادشان بازی می کند. در فقدان حکمرانی هماهنگ و کارآمد، نقش نهادهای تحت مدیریت رهبری حکومت، هر چند با هزینه های بالا و غیرمعقول اما میتواند، زمان فروپاشی را به تاخیر بی اندازد. همچنین نبود جامعه مدنی گسترده و قدرتمند در ایران موجب میشود تا علیرغم «تاب‌آوری» پایین اقتصاد ایران، تنگناهای اقتصادی نتواند به جنبش گسترده و قوی تبدیل شود. «تاب‌آوری» پایین اقتصاد ایران زمانی میتواند زمینه یک تحول عمیق سیاسی و اجتماعی شود، که  ترجمان سیاسی خود را در قالب جامعه مدنی نظیر نهادهای صنفی، سیاسی، مدنی پیدا نماید.

1. Boorman, J., Fajgenbaum, J., Ferhani, H., Bhaskaran, M., Arnold, D. & Kohli, H. A. (2013). The centennial resilience index: Measuring countries resilience to shock. Global Journal of Emerging Market Economies, 5(2), 57-98. [DOI:10.1177/0974910113494539]
2. Briguglio, L. (1997). Alternative economic vulnerability indices for developing countries. New York: United Nations Department of Economic and Social Affairs.
3. Briguglio, L. (2004). Economic Vulnerability and Resilience: Concepts and Measurements. In L. Briguglio & E. J. Kisanga (Eds.), Economic Vulnerability and Resilience of Small States (pp.1-20). Msida, Malta: University of Malta.
4. Briguglio, L., & Galea, W. (2003). Updating and augmenting the economic vulnerability index. Msida, Malta: Island and Small States institute.
5. Briguglio, L., Cordina, G., Farrugia, N., & Vella, S. (2009). Economic vulnerability and resilience: Concepts and measurements. Oxford Development Studies, 37(3), 229-47.