گونه شناسی گفتمان روحانیت در مواجهه با کرونا

در بحران کرونا که بدون تردید یکی از بزرگترین بحران های جهانی دهه های اخیر است، نگاه ها از یک سو به چگونگی مواجهه دانش و دانشمندان متخصص در این زمینه، متوجه می شود و از سویی دیگر، در جوامع مذهبی، به شکل موازی نگاه ها بسوی مواجهه دین، متولیان رسمی دین، روحانیون و دین باوران با این بحران نیز جلب می شود.

مواجهه دین باوران با پیامدهای این بحران، از دو منظر قابل تامل است یکی از جنبه زیست مومنانه دین باوران، و دیگری از جهت نگرش اعتقادی به جایگاه این بلایا و شرور در جهان آفرینش. پر واضح است که پاسخگویی به مسائل رفتاری زیست مومنانه در صلاحیت حوزه فقه و شریعت است ولی پاسخگویی به مسائل اعتقادی خیر و شر در صلاحیت حوزه علم کلام و تئولوژِی قرار می گیرد.

در ایران با توجه به حکومت دینی، مواجهه فقهی و شرعی روحانیون و متولیان رسمی دین با این پدیده و تغییرات ناشی از آن در زیست مومنانه دین باوران، حائز اهمیتی ویژه است. آیا متولیان رسمی دین و روحانیت به هنگام مواجهه با این بلا، گفتمانی یکدست و یکنواخت داشته است یا خیر؟ اگر گفتمان های متعددی داشته است دلیل چندپارگی این گفتمان ها چیست؟ و انگیزه حاملان این گفتمان ها از طرح گفتمان مورد نظر خویش چیست؟

با مروری اجمالی به این گفتمان ها، به سادگی در می یابیم که روحانیت و سایر متولیان رسمی دین نه تنها گفتمانی یکدست نداشته است بلکه گاهی این گفتمان ها در تضاد و در تقابل با یکدیگر قرار می گیرند. در جبهه بندی این گفتمان ها، هنگامی که زیست دیندارانه با توصیه های پزشکی و بهداشتی در تعارض قرار می گیرد، در یک سو، گفتمان «بنیادگرایان» مبتنی بر مقاومت در تداوم زیست مؤمنانه پیشین و عدم پیروی از دستورات متعارض بهداشتی قرار دارد و در سویی دیگر، شاهد گفتمان «خِردگرایان» مبتنی بر پیروی و تبعیت از دستورات بهداشتی هستیم. بنیادگرایان بر دو گروه تقسیم می شوند برخی از آنان، برخاسته از درون جریانات «سنتی» بوده و برخی دیگر در بطن جریان «سیاسی» رشد و نمو کرده اند. گفتمان سنت گرایان نیز در درون خویش حاوی گفتمان های متعددی است، برخی از گفتمان های سنت گرایان بر مبنای انگیزه های «سودگرایی» بوده است ولی برخی دیگر از سنت گرایان، توانسته اند میان توصیه های شرعی و توصیه های عرفی بهداشتی «تلفیق» کنند. گفتمان جریان «سیاسی» تابعی از واکنش سیاست و وابسته به موضعگیری سیاسیون نسبت به این پدیده می باشد. موضوع این نوشتار بررسی این گفتمان های متفاوت و ریشه یابی خاستگاه های آن است.

1- گفتمان سنتی بنیادگرای متن محور:

در مواجهه با بحران فراگیر کرونا، دو جریان موازی در درون جریانات سنتی بنیادگرایانه وجود دارد. گفتمان یکی از این دو جریان، ناظر به اماکن و مجالس مذهبی است و گفتمان جریان دوم موازی، ناظر به دستورات و توصیه های پیشگیری کننده و یا درمان کننده در متون اسلامی است.

جریان «سنتی بنیادگرایان نص گرا و متن محور» با تکیه بر ظواهر الفاظ و عبارات برخی از متون اسلامی، و با استناد به برخی اخبار و احادیثی که شهر قم و یا برخی از اماکن و یا مجالس را مقدس جلوه می دهد با بسته شدن اماکن مذهبی مثل حرم مشهد و قم و با تعطیلی جلسات مذهبی و روضه مخالفت می ورزد. در این نگرش «بنیادگرایانه»، تجمعات مذهبی از شرور به دور بوده و اماکن مذهبی نیز، مکان هایی پاک و مقدس بوده و نه تنها منجر به شیوع آلودگی ها و ویروس ها نمی شود بلکه با توجه به دارالشفاء بودن آن، مکان هایی برای درمان و شفای بیماران تلقی می شود، بنابراین هیچکدام تعطیل بردار نبوده اند. در این گفتمان، شهر قم نیز به دلیل برخی از روایات، پناهگاه شیعیان در زمان بحران تلقی می شود.

این جریان، بدون مداخله اثباتی مستقیم در امر بهداشتی و پزشکی و بدون ادعای ارائه راه حل مادی و عرفی و این جهانی، فقط بر مبنای مقدس بودن امکنه خاص و یا مجالس خاص، به شکلی غیرمستقیم به مقابله با دستورالعمل های بهداشتی مرتبط با قرنطینه می پردازد ولی نسبت به دستورالعمل های عرفی درمان و مدارای بیماران ساکت است و حداکثر آن است که بیماران را توصیه به توسل جویی به ائمه و ادعیه برای شفایابی می کند.

در بحران اخیر، پرچمدار این گفتمان، نه مراجع تقلید مذهبی، بلکه روحانیون منبری و مداحان بودند. در این مورد، می توان به سخنرانی حجت الاسلام حسن قاسمی در جلسه یکی از هیأت های مذهبی در مخالفت با تعطیلی حرم ها و مجالس روضه اشاره کرد که اظهار داشت: «ما حالا بکشیم کنار؟ مجلس ها را خلوت کنیم؟ ما که عقیده مان این بود که حرم شفاهست ما که گفتیم نام اهل بیت شفا هست یا من اسمه دواء و ذکره شفاء، ما کم بگذاریم؟… دوستان اهل بیت مجلس بگیرید… این اعتقاد ماست… میگه آقا تجمع نباید بشه! بابا تجمعی که به نام اهل بیت است با تجمع های دیگر فرق دارد… کم نگذاریم برای حرم ها، برای مجالس اهل بیت!»[1] یکی دیگر از منبریان و سخنرانان مشهور محافل مذهبی حجت الاسلام میرزامحمدی است که با اشاره به سنت پیشنیان که به هنگام شیوع بلا، مردم به مساجد و مجالس مذهبی و امامزاده ها هجوم می بردند و مساجد پُر می شد، از علما انتقاد می کند و می گوید: «ببین حالا چقدر سقوط کردیم، تا می شنویم یک بلا دارد میاید…اولین کسی که فراموش می شود خود خداست، یعنی حتا علما تذکر نمی دهند که بلا و دعا دو تا رفیق هستند… دعا بیاید بلا می رود…. عوض این که ملازم مساجد و محافل مذهبی بشوند تازه دیگران را تشویق می کنیم فلانی نروی دعا! بابا اگر قراره بمیرم اینجا بمیرم، بگذار بگویند تو مجلس کمیل مُرد! بگذار بگویند در گریه ابی عبدالله جان داد!».[2]

2- گفتمان سنتی بنیادگرای طبّ اسلامی محور:

جریان دوم در گفتمان سنتی بنیادگرا، گفتمان «طبّ اسلامی» است که با استناد به برخی از اخبار و توصیه ها، به تقابل با دستورالعمل های ناشی از طبّ جدید و دستاوردهای طبّی بشری می پردازد.

چنانکه مشاهده شد جریان پیشین سنتی «بنیادگرایی متن محور»، بدون مداخله اثباتی مستقیم در امر پزشکی، فقط بر مبنای مقدس بودن مکان ها و یا مجالس خاص، به مقابله با دستورالعمل های بهداشتی مرتبط با قرنطینه می پرداخت. ولی این جریان دوم، با مداخله مستقیم در امر پزشکی، نه تنها به مقابله با قرنطینه می پردازد بلکه مدعی ارائه راه حل آلترناتیو نیز هست و مدعی می باشد که طب اسلامی دارو و درمان این ویروس را نیز دارد و لذا به نسخه نویسی برای درمان این دنیایی این ویروس می پردازد.

نمونه مشهور این گفتمان، نظریات شیخ عباس تبریزیان روحانی ایرانی- عراقی است.[3] بنابر نظریه وی، علم پزشکی امروز دروغ و فریب است و دستیابی به علم طب همانند فقه است و درمان بیماری‌ها را باید از قرآن و احادیث استخراج کرد. وی عسل و سیاه دانه را تحت عنوان «داروی امام کاظم و داروی جامع امام رضا» برای پیشگیری و درمان کرونا تجویز می کند. او در کانال تلگرامی رسمی خود چندین روش درمانی دیگر برای درمان کرونا معرفی کرد، که یکی از آن روش ها این است که: «موقع خواب یک پنبه آغشته به روغن بنفشه در مقعد بگذارید».[4]

در کانال تلگرامی وی آمده است که «واقعا جای تاسف دارد که حرم های امن الهی که به عنوان دارالشفای مومنین و گره گشای مشکلات در روزهای عادی معرفی می شدند، و بیماران زیادی جهت شفا به این حرم ها توسل می جستند توسط عوامل وزارت بهداشت با وقاحت تمام، یکی از اماکنی معرفی می گردد که به علت تجمع سبب انتشار بیماری می شود». به گزارش خبرگزاری ایرنا، پس از تعطیلی نماز جماعت و سخنرانی های حرم قم، جزوه ای  منتسب به این گروه تحت عنوان “حضور در مجامع” در قم و برخی شهرهای دیگر توزیع شد، که در آن آمده است، ما به مردم توصیه می کنیم حتما صله رحم کنند، فامیل و نزدیکان جمع شوند و در مجالس اهل بیت شرکت کنند زیرا پیامبر اسلام در روایتی تصریح کرده است که چیزی به نام «سرایت» وجود ندارد.[5]

3- گفتمان سنتی سودگرا:

در این گفتمان، متولیان سنتی دین، نه به دلیل استناد به اخبار و روایات مورد استناد گروه پیشین، بلکه به دلیل نگرانی از دست دادن منافع نذورات و هدایای مردم، با بسته شدن این اماکن مذهبی و با تعطیلی مراسم و مجالس مذهبی مخالفت می ورزند. این مخالفت ورزی آنان، در حقیقت ناشی از «سودگرایی» است.

چرخش مبادلات اقتصادی اماکن مذهبی مثل حرم مشهد و قم و مسجد جمکران و امامزاده های مختلف، حجم قابل توجهی در اقتصاد کشور دارد. تعطیلی این اماکن، به معنای محرومیت متولیان این اماکن از وجوهات دریافتی است. البته در مورد حرمی مثل حرم امام رضا، با توجه به وفور و کثرت موقوفات مربوطه، تعطیلی موقتی آن و محرومیتش از دریافت نذورات جاری زائران، چندان لطمه ای به چرخش اقتصادی آن نمی زند. ولی در مورد اماکنی مثل مسجد جمکران که از درآمدهای ثابت موقوفات قابل توجهی برخوردار نیستند و بیشتر درآمد آنان، ناشی از نذورات و هدایای جاری زائران می باشد، تعطیلی این اماکن به وِیژه در فصل مهم تاریخی مثل نیمه شعبان که اوج فعالیت این مکان است صدمه قابل توجهی به چرخش اقتصادی آن وارد می کند.

ایام مناسک و مراسم مذهبی مثل ماه رمضان و محرم و صفر، یکی از منابع پراهمیت برای درآمد روحانیون و مداحان و متولیان این مناسک می باشد. تعطیلی مراسم و مناسک مذهبی در ماه رمضان، تعطیلی مراسم ترحیم جان باختگان و…. هرکدام به بخش هایی از متولیان این مراسم صدمه اقتصادی وارد می کند.

به همین دلیل، بخش سنتی منفعت گرا، با تعطیلی این اماکن مخالفت می ورزد. تجمع مداحان پشت درب های بسته حرم، و زبان به شکوه گشودن آنان در تعطیلی حرم، می تواند ناشی از نگرانی نسبته به از دست دادن این منافع اقتصادی باشد.

لذا به نظر می رسد که مخالفت ورزی برخی از متولیان و دست اندرکاران مذهبی مثل جامعه مداحان با تعطیلی اماکن و جلسات مذهبی، بیشتر از آن که ناشی از انگیزه های سنت گرایانه و متن محوری و یا بنیادگرایانه باشد، ناشی از نگرشی سودگرایانه است. به همین دلیل برخی از مداحان در مخالفت با تعطیلی حرم، تعطیلی آن را «جنگ تمام عیار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی» دانستند، یکی از نکات مهم گفتارشان، استناد به جنگ «اقتصادی» بود. پرواضح است که منظور از جنگ اقتصادی، محروم شدن این متولیان و مداحان، از درآمدهای اقتصادی این اماکن می باشد.[6]

4- گفتمان سنتی تلفیق گرا:

اکثریت روحانیون جریان سنتی «غیرسیاسی» علیرغم باور و ایمان به نقش دعا و توصیه هواداران خویش به تضرع و پناه بردن به درگاه خداوند و توسل به ائمه، از توصیه به پیروی از دستورالعمل های بهداشتی نیز غافل نبودند. برخی از همان ابتدا به تجمیع میان این دو توصیه پرداختند و برخی نیز با اندکی تردید و تاخیر، توصیه های بهداشتی را لازم الاجراء دانستند. و نتیجتا اگر بر مبنای آن توصیه ها، مراسم مذهبی گروهی و مکان های مذهبی می بایستی موقتا تعطیل می شدند، با تعطیلی موقت آن، مشکلی نداشتند.

یکی از نمونه های بارز گفتمان روحانیون سنتی در جهت تلفیق میان رعایت دستورات بهداشتی و توسلات و توجهات مذهبی، توصیه های پنجگانه توسط آیت الله سیدعلی سیستانی است که برای دفع این بلا از یک سو ایشان، توصیه به پناه بردن به خداوند و استغاثه به درگاه او و خواندن قرآن و دعاهای روایت شده از پیامبر و امامان می نماید و از سویی دیگر، همزمان توصیه به رعایت کامل عوامل پیشگیری و درمان طبق نظر متخصصان می نماید و به صراحت مؤمنان را از عمل به روش‌های غیرعلمی نهی می کند.[7]

نمونه دیگر این گفتمان، اطلاعیه منتشره 25 اسفند 1398 توسط دفتر آیت الله حسین وحید خراسانی است، در این اطلاعیه، از جانب ایشان، ضمن تاکید بر لزوم پیروی از دستورات متخصصین أمر توسط مردم و لزوم اجتناب از آن‌چه‌که موجب انتشار بیماری می‌شود، دو توصیه مذهبی برای برپایی مراسم مذهبی در منزل و قرائت قرآن شده است.[8] سایر مراجع تقلید نیز تقریبا نظری مشابه در راستای تجمیع میان پیروی از مقررات بهداشتی و توکل برخدا و قرائت زیارات و ادعیه نمودند.[9]

علاوه بر مراجع تقلید، اکثر سایر روحانیون سنتی نیز قائل به چنین گفتمانی بودند. برای نمونه، می توان به بیانیه سه تن از علمای برجسته مشهد استناد کرد که با صدور بیانیه‌ای درباره شرایط اخیر شیوع گسترده ویروس کرونا، ضمن توصیه مردم به دعا و توسل، تاکید کردند که مردم حتی المقدور از «تشکیل اجتماعات اعم از مراسم و مجالس شادی و عزا خودداری کنند».[10]

در راستای این گفتمان، در مورد روزه ماه رمضان، اکثر مراجع تقلید نظر داده اند که اگر بنا به گفته پزشکان و متخصصان، روزه گرفتن برای شخصی، احتمال ابتلای او به این بیماری و یا تشدید بیماری وی را افزایش دهد، روزه گرفتن بر او نه تنها واجب نیست بلکه به دلیل احتمال ضرر حرام است.[11] البته مبنای این فتوا از گذشته در فقه وجود داشته است که با احتمال ضرر عقلایی، در هر موردی و به هر دلیلی، وجوب روز گرفتن ساقط می شود، ولی بیان آن در ارتباط با شرایط کنونی شیوع کرونا، تصریحی مضاعف برای پیروان می باشد.

به نظر می رسد یادآوری این نکته نیز حائز اهمیت است که بسیاری از مراجع تقلید اجازه دادند تا مؤمنان از وجوهات شرعیه برای مقابله با ویروس کرونا و کمک به مبتلایان برای بهبودی و تسکین آنان و جلوگیری از شیوع این ویروس استفاده کنند.[12]

5- گفتمان سیاسی بنیادگرا:

در این نوشتار، منظور از جریان سیاسی، روحانیون حکومتی و متولیان رسمی دین است که در راستای سیاست های حکومتی عمل می کنند.

در نگرش سیاسی بنیادگرایانه، روحانیون سیاسی بنیادگرا و کنشگران همسو با آنان، از همان ابتدا با عینک سیاست و از زاویه دید سیاسی به این پدیده می نگریستند. روحانیون سیاسی بنیادگرا در آغاز با انگیزه های متعددی تلاش می کردند ویروس کوید 19 را تحقیر کرده و حتی المقدور آن را نادیده بگیرند و با دستورالعمل های پیشگیری و قرنطینه مخالفت بورزند.

انگیزه نخست آنان، ناشی از دید کاملا سیاسی آنان به چنین پدیده ای بود که با توهم «تئوری توطئه» ضمیمه می شد. همزمانی پیدایش نخستین علائم شیوع این ویروس با زمان مقارن با راهپیمایی سالگرد پیروزی انقلاب 22 بهمن و انتخابات مجلس شورای اسلامی، سبب شد که بنیادگرایان سیاسی، در ابتدا، اخبار مربوط به نگرانی از این ویروس را جدی تلقی نکرده بلکه آن را ساخته و پرداخته دشمن تلقی کنند. بنابر مدعیات نخست آنان، دشمنان با طرح شایعه خطرناک بودن و با بزرگ نمایی واگیربودن این ویروس، تلاش می کردند تا مانع برگزاری انتخابات با حداکثر مشارکت و راهپیمایی آبرومندانه 22 بهمن بشود.

انگیزه دوم این گفتمان، ناشی از پخش خبر شیوع این ویروس از شهر قم به عنوان پایگاه مذهبی روحانیت بود. آنان، قرنطینه کردن قم را نوعی نگاه تحقیرآمیز به این شهر تلقی می کردند. با توجه به تبلیغات حکومتی در اهمیت شهر قم به عنوان «شهر جهاد و اجتهاد»، اکنون باورکردنی نبود که این شهر جهاد و اجتهاد منشاء گسترش مهاجم ترین و بی رحم ترین ویروس قرن باشد.

انگیزه سوم، از دست ندادن تریبون و مکان رسمی بود. اماکن مذهبی مثل حرم امام رضا در مشهد و حرم حضرت معصومه در قم و خطبه های نماز جمعه، تریبون های رسمی این جریانات بود که به شکلی دائمی می توانستند هواداران را فراخوانده و آخرین تحلیل های خویش را به صورت مداوم ارائه دهند. تعطیلی این اماکن و این مراسم، به معنای محروم کردن روحانیون از این رسانه های عمومی و از ارتباط نزدیک آنان با هواداران مذهبی بود.

در رأس جریان «بنیادگرایانه سیاسی» می توان از مواضع اولیه رهبر ج. ا. ایران آیت الله سیدعلی خامنه ای، امامان جمعه قم و مشهد، آقایان سیدمحمد سعیدی و سیداحمد علم الهدی یاد کرد. هرچند هر سه آنان بعدا مواضع خویش را اصلاح کردند، ولی مواضع نخستین آنان، ناشی از نگرش بنیادگرایی سیاسی بود.

آقای خامنه ای در نخستین موضعگیری اش در چهارم اسفند 1398 در اظهاراتی با کوچک نشان دادن «ویروس کذایی»، مدعی بزرگنمایی دشمنان برای ضربه زدن به انتخابات مجلس شد و بیان داشت: «شب پنج‌شنبه که جمعه‌اش انتخابات بود، خبر بُروز این ویروس و این بیماری در قم مثلاً داده شد، از سحر پنج‌شنبه شروع کرد تبلیغات کردن که مردم نبادا بروید در صف انتخابات بِایستید، در صف رأی دادن بِایستید، آنجا چنین است، چنان است، بیماری هست، مرض هست، ویروس هست؛ ببینید! یعنی از کم‌ترین فرصتی استفاده کردند و نگذاشتند حتّی چند ساعت هدر برود؛ بلافاصله شروع کردند به گفتن و دائم تأکید کردند».[13] این بیانات اولیه ایشان را نمی توان یک اظهار نظر فقهی تلقی کرد. ایشان با بیانات فوق، نظر فقهی ارائه نمی کرد، بلکه یک تحلیل سیاسی ارائه می داد که البته گذشت زمان غلط بودن تحلیل ایشان را اثبات کرد.

آقای سعیدی تولیت حرم قم در هفتم اسفند 1398 صریحا با تعطیلی حرم مخالفت کرد: «ما این حرم مقدس را دارالشفا می دانیم. دارالشفا یعنی مردم بیایند اینجا و از امراض روحی و جسمی شفا بگیرند؛ بنابراین، باید اینجا باز باشه، باید با قوت مردم بیایند، البته، ما احتیاط را هم شرط می‌دانیم. مسائل بهداشتی را هم رعایت بکنیم.»

امام جمعه مشهد نیز در خطبه مکتوب نماز جمعه نهم اسفند 1398 با تعطیلی نماز جمعه مخالفت نمود: «برحسب بیانیه‌ای که اعلام شد، اطاعت کرده و نماز جمعه را برگزار نکردیم ضمن اعتقاد به اینکه نماز جمعه فریضه الهی است و در هیچ شرایطی نباید تعطیل شود.»

نقطه اشتراک اظهارات فوق، نگرش کاملا سیاسی به بحران کرونا بود. هرچند اظهار کنندگان بیاناتِ فوق، به عنوان ولیّ فقیه و یا تولیت حرم و امام جمعه سخن می گفتند و مستقیما یا غیرمستقیم با قرنطینه مخالفت می ورزیدند ولی این مخالفت آنان، ناشی از استناد به متون مذهبی نبود بلکه با انگیزه های سیاسی و ناشی از تحلیل سیاسی و جمعبندی و تصمیم گیری سیاسی آنان بود.

6- گفتمان سیاسی تبعیت گرا:

وجه اشتراک و نقطه وصل متولیان رسمی و سیاسی دین، مصلحت گرایی در تبعیت از سیاست های رسمی حکومت می باشد. ویژگی «مصلحت گرایی» آنان را به تبعیت از سیاست های رسمی حکومتی سوق می دهد، حتا اگر این سیاست ها با مبانی نخستین فکری آنان ناهماهنگ باشد.

به نظر می رسد موضعگیری های متناقض برخی از روحانیون حکومتی و تغییر رویه آنان، مثل موضعگیری مرحله دوم امام جمعه قم و امام جمعه مشهد مبتنی بر تبعیت از دستورات پزشکی، ناشی از همین پیروی از دستورات مافوق بوده باشد. هر چند در مرحله نخست، موضعگیری آنان بر مبنای شاکله ای از بنیادگرایی سیاسی استوار بود ولی ظاهرا پس از تذکرات از بالا، تغییر رویه داده و در برابر قرنطینه و دستور تعطیلی حرم و نماز جمعه مقاومتی نشان ندادند. این عدم مقاومت، ناشی از تبعیت گرایی سیاسی آنان از مقام مافوق بود.

در همین راستا، امام جمعه مشهد در چرخشی قابل توجه، به درستی انتشار ویروس را تضییع حقوق مردم دانست و در تاریخ 14 اسفند 1398 اظهار داشت «توجه به انتشار ویروس کرونا حق الناس است… باید تمام مجامع دینی و مذهبی خود را بر اساس اعلام افراد متخصص و موضوع شناس و فتوای رهبری در این زمینه تنظیم کنیم…عزیزان پزشکی که پیشقراول این حرکت عظیم جهادگرانه هستند، مبداء انتشار این ویروس را در تجمع‌ها تشخیص داده‌اند لذا باید از هر نوع تجمع پیشگیری کنیم.» وی در این اظهارات خویش، تصریح کرد که طلا و نقره ضریح کسی را شفا نمی‌دهد بلکه امام رضا شفا می‌دهند و از هر نقطه ای از راه دور می توان امام را زیارت کرد.[14]

7- گفتمان سیاسی مصلحت گرای عرفی:

هرچند ویژگی «مصلحت گرایی» روحانیون سیاسی دارای مناصب رسمی و حکومتی، آنان را به تبعیت از سیاست های رسمی حکومتی سوق می دهد اما همین ویژگی مصلحت گرایی نیز سبب آشنایی و ارتباط آنان با مصالح جامعه و زیست در دنیای مدرن می شود. مصلحت بهداشت عمومی نیز آنان را به دلیل مناصب رسمی شان به چالش می کشد. امام جمعه یک شهر یا تولیت حرم امام و امامزاده، با توجه به جایگاه سیاسی و حاکمیتی خویش، نمی تواند با استناد به برخی از اخبار و روایات، حرم منطقه خویش و نمازجمعه خویش را منطقه امن معرفی کند زیرا همین امام جمعه در رابطه مستقیم با مسئولین دولتی شهر و منطقه خویش قرار دارد و بخشی از حاکمیت محسوب می شود. شیوع این بیماری، دامنگیر وی و مجموعه مرتبط با وی نیز خواهد شد. به همین دلیل، گفتمان اکثر روحانیون رسمی و حکومتی در تبعیت از دستورالعمل های بهداشتی بوده است.

بنابر این می توان مصلحت گرایی سیاسی را در دو انگیزه خلاصه کرد. انگیزه نخست، مصلحت گرایی سیاسی ناشی از تبعیت از دستورات مافوق بود که در بخش پیشین بررسی شد، ولی انگیزه دیگر می تواند ناشی از نوعی نگرش عرفی و خِردگرایانه به چالش بحران فوق باشد، که اکثر روحانیون رسمی در پیروی از مصلحت گرایی عرفی، به جای رجوع به اخبار و روایات مبتنی بر تقدس این اماکن و این مجالس مذهبی، به پیروی از دستورالعمل های مقامات بهداشتی توصیه کردند.

گفتمان دوم آقای خامنه ای در تبعیت از دستورات بهداشتی، به ویژه گفتمان وی به تاریخ 13 اسفند 1398 و درخواست وی از مردم «که از توصیه‌ها و دستورالعمل‌های مجموعه‌های مسئول تخطّی نکنند»[15] ناشی از همین مصلحت گرایی عرفی می باشد که با توجه به جایگاه ایشان در رأس حاکمیت کشور، ناچار بوده است از گفتمان نخست بنیادگرایانه خویش فاصله گرفته و «ویروس کذایی» را جدی تلقی کرده و دستور به تبعیت از توصیه های بهداشتی بدهد.

برای نمونه هایی صریح تر و روشن تر از این گفتمان، می توان به اظهارات تولیت آستان قدس رضوی و برخی دیگر از ائمه جمعه اشاره کرد. در مشهد تولیت آستان قدس رضوی، آقای احمد مروی، در ششم اسفند 1398 اظهار داشت که «در حوزه حرم منور رضوی در زمینه مقابله با ویروس کرونا تابع وزارت بهداشت هستیم… تابع وزارت بهداشت هستیم و در این حوزه نظر و دخالتی نداریم».[16]

در شیراز، امام جمعه این شهر، آقای لطف الله دژکام در ششم اسفند 1398 اظهار داشت: «چطور آقایان در مسائل شرعی مقلد ما هستند، ما هم در تشخیص راه‌های سلامت برای مقابله با بیماری کرونا مقلد آن‌ها هستیم… اکنون فرماندهی این کار به عهده وزارت بهداشت است و هرچه آن‌ها گفتند ما خدمت آن‌ها هستیم».[17] 

8- گفتمان نوگرا:

مراجع تقلید و روحانیون «نوگرا» که به دین و مسائل فقهی و شرعی نگرش «خِردگرایانه» دارند از همان آغاز با استناد به برخی از اخبار و روایات، نگاهی عرفی و خردگرایانه به بحران کرونا داشتند و بسان سایر موارد امور «این جهانی» با تکیه بر خِرد و دستاوردهای دانش تجربی بشری، مومنان را دعوت به پیروی از توصیه های بهداشتی و پزشکی کردند و نتیجتا اگر بر مبنای آن توصیه ها، مراسم مذهبی گروهی و مکان های مذهبی می بایستی تعطیل می شدند، با تعطیلی آن، مشکلی نداشتند.

آیت الله یوسف صانعی در تاریخ پنجم اسفند 1398 در مورد حضور در اماکن و مجالس مذهبی اظهار داشت: «با توجه به توصیه و نظرات بهداشت جهانی و متخصصان داخلی جهت جلوگیری از گسترش بیماری نوظهور کرونا بر همگان لازم شرعی و عقلی است که از حضور در اماکن و مجامع عمومی و مذهبی خودداری نمایند و چگونه چنین نباشد در حالیکه حضرت امام باقر تنها به دلیل خوردن سیر و بوی نامطبوع آن به جهت اذیت نشدن مردم از حضور در مسجد النبی ـ با همه عظمت و سفارش به حضور در آن ـ خودداری می نمود».[18]

در مورد روزه رمضان در ایام شیوع کرونا نیز ایشان در پاسخ به استفتائات بیان داشت که چنانچه مکلف احتمال عقلایی بدهد روزه گرفتن موجب تشدید بیماری و یا احتمال بیمار شدن می‌گردد روزه بر او واجب نمی‌باشد.[19]

جدول گونه شناسی گفتمان متولیان دینی در مواجهه فقهی با پیامدهای کرونا

جمعبندی:

آن چه از واکنش و مواجهه روحانیت با بحران کرونا در فضای رسانه ای، بیشتر به چشم می آید و دیده می شود، نظریات غیرعلمی و گاه علم ستیزانه گروه «بنیادگرایان سنتی و یا سیاسی» می باشد، این گروه هرچند اقلیت محسوب می شوند، اما نظریات شگفت آمیز آنان بیشتر جلوه می کند.

صرفنظر از این گروه اقلیت، سایر گروههای روحانیت در بحران مواجهه با کرونا، توانست گفتمان خویش را با گفتمان خِرد گرایی همسو گرداند. حتا گفتمان بنیادگرای سیاسی نیز با تغییر گفتمان نخستین خویش، به ناچار مجبور شد به گفتمان خِردگرایی نزدیک شود و مومنان را به پیروی از دستورات بهداشتی متخصصین فرابخواند.

توصیه های «نوگرایان» و «خِردگرایان» به پیروی از دستورات متخصصین بهداشتی، واکنش نامنتظره ای نبود زیرا راویان این گفتمان، در استنباط های فقهی و کلامی خویش، همواره جایگاه ویژه ای برای خِرد و دانش تجربی بشری قائل بودند و تلاش داشتند تا بین دستورات فقهی و شرعی برآمده از متون و نصوص دینی با دستآوردهای تجربی و خِرد بشری تجمیع نموده تا حتی المقدور دستورات دینی در مقابله و رودروئی با دستورات علمی قرار نگیرد.

اما واکنش «روحانیون سنتی غیرسیاسی» که اکثریت جامعه روحانیت را تشکیل می دهد نسبت به این بحران، واکنشی خِردگرایانه بود و توصیه های مذهبی و اخلاقی آنان از پیروی از دستورات پزشکی و بهداشتی و عدم مقاومت آنان در برابر دستور تعطیلی اماکن مذهبی و تجمعات مذهبی، پدیده ای نو و قابل توجه می باشد. چنانچه مشاهده شد در این بحران، در مقایسه با بحران های مشابه در قرون پیشین، متولیان رسمی دین و روحانیت برخوردی نسبتا عرفی تر و خردمندانه تر داشته اند. به نظر می رسد پیدایش امکان تبادل سریع آگاهی های عمومی و اطلاعات بهداشتی به ویژه در فضاهای مجازی و رسانه های همگانی، بالارفتن سطح آگاهی های عمومی جامعه و در نتیجه بالا رفتن سطح این آگاهی های روحانیت، از پارامترهای تاثیرگذار در انطباق پذیری سریع تر روحانیت با نگرش عرفی و پیروی از دستورالعمل های پزشکی و بهداشتی می باشد.

[1]  ر.ک سخنرانی حسن قاسمی به تاریخ 14 اسفند 1389 https://www.aparat.com/v/u7yWX و همچنین : https://www.aparat.com/v/RNe2P/

[2]  https://www.aparat.com/v/u7yWX

[3]  شیخ عباس تبریزیان (متولد 1343 نجف) و دانش آموخته حوزه علمیه نجف است وی خود را پدر طب اسلامی می داند. وی در بهمن 1398 در شبکه‌های اجتماعی فیلمی منتشر کرد که در حال آتش زدن کتاب اصول طب هاریسون بود.https://www.irna.ir/news/83648904

[4]  به نقل از http://www.baharnews.ir/news/202389/

[5]  به نقل از https://www.irna.ir/news/83692826/

[6]  مصطفی قدمگاهی، یکی از مداحان مشهور و یکی از فعالین مخالف تعطیلی حرم، در مخالفت با تعطیلی حرم، به صراحت تعطیلی آن را جنگ تمام عیار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی اعلام نمود. وی تصریح کرد که «با توسل به اهل بیت از سر همه بیماری ها در امان می مانیم و باید در این دوره حساس حواس مان باشد که این جنگ ، جنگ تمام عیار سیاسی، اقتصادی ، فرهنگی و… است این بیماری حربه ای در دست دشمنان شده تا توکل مان را از دست بدهیم در حالیکه ما لحظه ای زیارت و حرم بی بی را ترک نمی کنیم و لحظه ای این مکان مقدس را خالی نمی گذاریم». ر. ک. خبرگزاری رکنا https://www.rokna.net کد خبر: 547349 به تاریخ 10 اسفند 1398

[7]  به نقل از سایت رسمی دفتر ایشان: «الف) پناه بردن به خداوند متعال و تضرّع و استغاثه به درگاه او برای دفع این بلا، و اکثار در انجام دادن کارهای نیک مانند صدقه دادن به فقرا، کمک به افراد ناتوان، خواندن قرآن مجید و دعاهای روایت شده از پیامبر اکرم و اهل بیت مطهرشان ب) بر حذر بودن به تناسب حجم این بیماریِ همه گیر بدون ایجاد آشفتگی و اضطراب، و رعایت کامل عوامل پیشگیری و درمان طبق آنچه اهل اختصاص مقرر کرده‌اند، به دور از روش‌های غیرعلمی. ج) تلاش برای آگاه کردن دیگران از خطرات کوچک شمردن این ویروس، و ترغیب آنها به رعایت دستورالعمل های صادره از سوی نهادهای ذی ربط و عدم تخلف از آن. د) کمک به خانواده‌هایی که به دلیل تعطیلی مشاغل و محدودیت رفت و آمد از وضع موجود متضرر شده‌اند. ه) مراقبت از مبتلایان صرف نظر از انتساب‌های دینی و مذهبی، و تلاش برای تسلّی دادن و برآورده کردن نیازهایشان». https://www.sistani.org/persian/archive/26399/

[8]  «در آستانه‌ی سال جدید و با توجه به مشکلات موجود در جامعه، آیت الله العظمی وحید خراسانی ضمن قدردانی از زحمات کادر درمانی و دعای خیر برای آنان، با تأکید مجدد برانجام دستورات متخصصین أمر توسط مردم و لزوم اجتناب از آن‌چه‌که موجب انتشار بیماری می‌شود، به آحاد جامعه، توصیه فرمودند برای رفع مشکلات، دو عمل ذیل را انجام دهند: ۱- در شب یا روز ۲۵ ماه رجب، شهادت حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام که مصادف با اولین روز سال جدید است، در منازل و در جمع خانواده، متوسل به باب الحوائج علیه‌السلام شوند و مصائب آن امام مظلوم را ذکر بنمایند. ۲- هر کس به هر قدر که برایش میسر است، قرآن کریم را تلاوت نماید و آن را به مادر بزرگوار امام زمان ارواحنافداه، حضرت نرجس خاتون علیهاالسلام هدیه نماید.» به نقل از سایت ایشان: http://wahidkhorasani.com/  همچنین ر.ک. https://fa.shafaqna.com/news/907270/

[9]  برای نظرات سایر مراجع ر. ک. https://www.irna.ir/news/83697227/

[10] بیانیه ذیل به امضای آیات سید جعفر سیدان، مصطفی اشرفی شاهرودی و مهدی مروارید رسیده است: «حسب گزارش‌های واصله از مسئولان بهداشت و درمان و مذاکرات انجام شده با پزشکان متخصص، به عموم مردم متدین و ولایتمدارمان سفارش می‌شود برای پیشگیری از شیوع بیشتر بیماری اخیر و تشدید عوارض آن و به منظور قطع چرخه انتقال آن، حتی المقدور از تشکیل اجتماعات اعم از مراسم و مجالس شادی و عزا خودداری کنند و در شرایط فعلی، محیط خانه را با عبادت، دعا و توسل به معصومین علیهم السلام متبرک سازند. زیارت حرم مطهر نیز لازم است با رعایت توصیه‌های پزشکان انجام شود. ان شاءا… با عنایت حضرت ولی عصر ارواحنافداه بلایا از عموم مردم دفع و رفع شود». روزنامه خراسان 15 اسفند 1398 صفحه دوم: http://www.khorasannews.com/?nid=20335&pid=2&type=0

[11]  آیت الله شبیری زنجانی: «اگر بنا به گفته پزشکان متخصص، روزه گرفتن برای فردی، احتمال ابتلای او به این بیماری و آسیب دیدن وی را افزایش دهد، نباید روزه بگیرد و این مسأله در رساله عملیه هم آمده است. البته نباید مرتکب تظاهر به روزه خواری شده و به ماه مبارک بی احترامی کند.» https://www.irna.ir/news/83748030/  آیت الله سیستانی: «اگر مسلمانی وارد ماه رمضان آینده شود و ترس آن را داشته باشد که در صورت روزه گرفتن به بیماری کرونا مبتلا خواهد شد هرچند تمام اقدامات پیشگیرانه و احتیاطی را مراعات کند، نسبت به هر روز که چنین ترسی وجود داشته باشد وجوب روزه از او ساقط می‌گردد و بعدا باید قضا کند» https://www.sistani.org/persian/archive/26416/

[12]  به عنوان نمونه ر.ک. به اجازه مورخه 5 رجب 1441 هجری قمری آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی: «از ملّت بزرگ و شریف ایران درخواست دارم که با رعایت اصول بهداشتی، به توصیه‌های وزارت بهداشت توجه کامل داشته باشند. همچنین خیّرین درمان و سلامت کشور که همیشه به وظایف شرعی و انسانی خود عمل می‌کردند، در این مقطع حسّاس هم مسئولان امر را کمک نموده و مجاز هستند از نصف سهم مبارک امام علیه‌السلام برای این عمل خداپسندانه مصرف نمایند.» https://www.khabaronline.ir/news/1358808/ همچنین ر. ک. به خبرگزاری مهر 15 اسفند 1389 اطلاعیه دفتر آیت الله سیستانی: «رعایت حال مبتلایان و هرگونه مساعدت به آنان برای تسریع بهبودی و تسکین آلامشان مرضی خداوند متعال است و مؤمنین مجازند نصف سهم مبارک امام (ع) را در این راه و نیز پیشگیری از ابتلای مردم به آن مصرف کنند.» https://www.mehrnews.com/news/4870909/

[13]  http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=45002

[14]   https://www.irna.ir/news/83702087/

[15]  «چند درخواست از مردم عزیزمان دارم؛ یک درخواست این است که از توصیه‌ها و دستورالعمل‌های مجموعه‌های مسئول تخطّی نکنند؛ در مورد پیشگیری، در مورد تمیز نگه داشتن دست و صورت و محیط زندگی و آلوده‌ نکردن اینها و جلوگیری از آلوده‌ شدن اینها، دستورهایی که مجموعه‌ی متخصّص و کارشناس میدهند، اینها را باید عمل کرد… بنابراین توصیه‌ِی اّول این است که ما کاملاً رعایت مقرّراتی را که مسئولین برای ما مشخّص میکنند، برای خودمان فریضه بدانیم و لازم بدانیم و عمل کنیم». http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=45076

[16]  https://www.irna.ir/news/83689910/

[17]  منتشره به تاریخ 6 اسفند 398 در پایگاه اطلاع رسانی دفتر امام جمعه شیراز http://emamat-jomeh.ir/

[18]  https://www.kaleme.com/1398/12/05/klm-276666 /

[19]  در مورد روزه رمضان در ایام شیوع کرونا از آیت الله صانعی استفتاء شد که اگر به تشخیص گروه بزرگی از پزشکان متخصص یا وزارت بهداشت، روزه موجب تشدید بیماری ناشی از ویروس کرونا شود؟ اگر به تشخیص گروه بزرگی از پزشکان متخصص یا وزارت بهداشت، روزه موجب افزایش احتمال ابتلا به بیماری کرونا و خوف زیان شود؟ اگر مکلفی به دلیل تشدید بیماری و یا خوف ابتلا به بیماری، روزه نگیرد، حکم روزه های نگرفته در این شرایط چیست؟ در پاسخ، ایشان در تاریخ 16 فروردین 1389 جواب داد که «فارغ از مفروض سؤال به طور کلی چنانچه مکلف احتمال عقلائی بدهد روزه گرفتن موجب تشدید بیماری و یا احتمال بیمار شدن می‌گردد روزه بر او واجب نمی‌باشد و ناگفته نماند که احتمال ضرر بلکه خوف از آن در نگرفتن روزه کفایت می‌کند و لکن چنانچه تا سال آینده بیماری بهبود یابد یا احتمال بیمار شدن از بین برود باید روزه‌های

نگرفته را قضا نماید.» ر.ک. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله صانعی: http://saanei.xyz/?view=01,01,04,484,0