«ایـران احتـمالاً بـه درسـتی ایـن نتیجـه را خواهـد گرفـت کـه توافـق هسـته‌ای امـروز شـکننده‌تر از گذشـته اسـت امـا ایـن کشـور عـزم عظیمـی را حتـی در مواجهـه بـا فشـارها نشـان خواهـد داد. هیـچ کـس چیـز زیـادی دربـاره سیاسـت خارجـی ترامـپ نمی‌دانـد و در نتیجـه همـه مدتـی را بـه مطالعـه ایـن پدیـده خواهنـد گذرانـد. در واقـع «یـک مطالعـه دیوانـه‌وار» واژه مناسـب‌تری اسـت». (هنـری کیسـینجر – منبـع: آتلانتیـک )
دونالــد ترامــپ ایــن شــخصیت جنجالــی جهــان سیاســت در ۲۰ ژانویــه ۲۰۱۷ وارد کاخ ســفید خواهــد شــد و زمــام امــور آمریــکا را بــه دســت خواهــد گرفــت. جهــان نیــز بــه قــول کیسـینجر دیوانـه‌وار در حـال گمانه‌زنـی دربـاره آینـده جهـان سیاســت بــا بازیگــری شــخصیت پیش‌بینی‌ناپذیــری ماننــد ترامـپ اسـت. هـر چنـد اعتقـاد بـر ایـن اسـت کـه اظهـارات جنجالـی ترامـپ در اثنـای انتخابـات بـا سیاسـت عملـی او در دوره زمامـداری فـرق خواهـد کـرد و سـاختار بـر فـرد غلبـه خواهـد کـرد؛ ولـی در میـان اکـثر کارشناسـان اجمـاع اسـت کــه دولــت ترامــپ ســنت اوبامــا را در قبــال ایــران خواهــد شکســت و خصومــت بیــن ایــران و آمریــکا تشــدید خواهــد شـد. قرائـن تاییـد ایـن مدعـا مـوارد زیـر اسـت:
- ترامــپ در اثنــای تبلیغــات انتخاباتــی، برجــام را بدتریــن قــرارداد ممکــن دانســت و قــول داد کــه بــه آن وفــادار نخواهـد بـود و قـرارداد بـا شرایـط مطلـوب آمریـکا – بخوانیـد تجربــه لیبــی – را علیــه ایــران تحمیــل خواهــد کــرد.
- نتانیاهــو نخســتین رهبــر خارجــی بــود کــه ترامــپ بــا او تمـاس گرفـت و بـه آمریـکا دعـوت نمـود. ایـن رویـداد هـزار حـرف ناگفتـه دارد و پیـام غیرمسـتقیم ترامـپ بـه ایـران بـود کــه اوضــاع فــرق خواهــد کــرد و بی‌بــی از ایــن پــس نــور چشــم او خواهــد بــود.
- کادر انتخابــی ترامــپ کــه تاکنــون مشــخص شــدند ماننــد رئیــس ســیا، وزیــر دفــاع و مشــاور امنیــت ملــی همگــی مواضــع ضــد ایرانــی شــدیداللحنی علیــه ایــران داشــته‌اند و حتــی در مواقعــی خواســتار برخــورد نظامــی بــا ایــران شــده‌اند.
- نومحافظــه‌کاران و جمهوری‌خواهــان در انتخابــات اخیــر آمریــکا، مراکــز اصلــی قــدرت را بــه چنــگ آوردنــد و دولــت آمریــکا از جهــت حزبــی یکپارچــه شــده اســت. نومحافظــه‌کاران و جمهوری‌خواهــان تاریــخ سرشــار از مواضــع ضــد ایرانــی بــه یــادگار گذاشــته‌اند.
- گفتمــان جدیــد در حــال غلبــه در ســپهر سیاســی آمریــکا بــا شــاخص‌هایی چــون نژادپرســتی، اسلام‌ســتیزی، مهاجرســتیزی و ایران‌ســتیزی در حــال مفصل‌بنــدی شــدن اســت. حاکمــان جدیــد بــرای اثبــات هویــت خــود، مواضــع منفـی علیـه تهـران بـه عنـوان «دیگـری متخاصـم» مبـادرت خواهنــد کــرد.
بـا توجـه بـه واقعیـات و فرضیه‌هـای فـوق، روابـط ایـران و آمریــکا عـصـر پــر تنشــی را در دوره ترامــپ تجربــه خواهــد کـرد. معمـولا ماههـای اول ریاسـت جمهـوری آمریـکا نقـش تعیین‌کننـده در سیاسـت‌های پـس از آن خواهـد داشـت. بـا توجـه بـه ایـن وضعیـت، ایـران چـه کار بایـد کنـد؟
سـناریوهای احتمالـی روابـط ایـران و آمریـکا در دوره ترامـپ به طـور خلاصـه بـه دو صـورت زیـر اسـت:
اول اینکــه اگــر ائتــلاف ترامــپ، کنگــره تحــت ســلطه جمهوری‌خواهــان و لابــی صهیونیســم، برجــام را لغــو نماینــد و تحریم‌هــای شــدیدی علیــه ایــران وضــع کننــد؛ همچنیــن اگــر اوضــاع اقتصــادی ایــران بدتــر از ســال‌های ۹۲ تــا ۹۴ شــود و اروپــا و بقیــه جهــان بــا آمریــکا همراهــی کننــد یــا موضـع خنثـی بگیرنـد. در ایـن صـورت، تهـران چیـزی بـرای از دســت دادن نخواهــد داشــت. بنابرایــن، عقــل و تجربــه ایجــاب خواهــد کــرد کــه ایــران نیــز سیاســت مســتقل ملــی را در پیـش بگیـرد. ایـن سـناریو تلویحـا بـه معنـای شکسـت دیپلماسی و احتمال آمادگــی بــرای رویارویــی نظامــی یــا حداقــل وضعیتــی شــبیه کوبــا اســت.
سـناریوی دوم در صـورت عـدم همـکاری اروپـا، چیـن، روسـیه و دیگـران بـا دولـت ترامـپ محقـق خواهـد شـد. اگـر دولـت ترامــپ بــه لغــو برجــام و اعــال تحریم‌هــای شــدید علیــه ایـران مبـادرت نمایـد و اروپـا، روسـیه و چیـن و دیگـران بـا آن همـکاری نکننـد و صـادرات نفـت ایـران ادامـه پیـدا کـرده، سرمایه‌هــای ایــران در بانک‌هــای خارجــی بلوکــه نشــود و روابـط نرمـال ایـران بـا جهـان خـارج ادامـه پیـدا کنـد. در ایـن صـورت حکمـت و مصلحـت ایجـاب می‌کنـد کـه ایـران نیـز بـه برجـام وفـادار باشـد و از اختـلاف جهـان و آمریـکا بـر سر برجـام بـه نفـع خـود بهره‌بـرداری نمایـد.
چـون آلترناتیوهـای غیــر از ایــن مطلــوب جنگ‌طلبــان و دشــمنان ایــران اســت. نگارنــده کــه ســناریوی دوم را بیشتــر محتمــل می‌دانــد و مواضـع اروپـا و روسـیه نیـز تاکنـون مویـد ایـن دیـدگاه اسـت راهبردهـای زیـر را جهـت تحقـق آن پیشـنهاد می‌کنـد:
۱ –مراقبــت هوشــمندانه جهــت جلوگیــری از پتانســیل‌های درگیـری نظامـی بیـن شـناورهای نظامـی ایرانـی و آمریکایـی در حــال حرکــت در خلیــج فــارس و ســلب بهانه‌جویی‌هــای احتمالــی آمریــکا جهــت برخــورد نظامــی بــا ایــران.
تاکنــون ده‌هـا مـورد چنیـن وضعیـت بالقـوه درگیـری فراهـم شـد و جنگ‌طلبـان در دوره ترامـپ مترصـد چنیـن فرصتـی هسـتند. البتــه حرکــت شــناورهای نظامــی خارجــی در آ‌ب‌های سرزمینـی ایـران بایـد طبـق حقـوق بین‌الملـل مصـداق «عبـور بـی‌ضرر» باشـد.
۲ –از فرصت‌های همکاری غیرمســتقیم تهـران – واشـنگتن در منطقه جهـت مقابلــه بــا تروریسم و نابودی داعـش که دولـت ترامپ به آن علاقه نشان می‌دهد حداکثر اسـتفاده شـود. در ایـن صـورت طبـق نظریه تسـری (spill over)، احتـمال تنش‌زدایی در زمینه‌های دیگـر هم به وجود می‌آید.
۳- به آژانــس بین‌المللی انرژی اتمی هیچ بهانه‌ای جهــت سوءاســتفاده تبلیغــی آمریــکا و جنگ‌طلبــان علیــه برجــام نــداده و فراینــد غنی‌ســازی اورانیــوم، ذخایــر ســوخت هســته‌ای و آب ســنگین بــر اســاس اســتانداردهای برجــام باشــد.
۴-اختلاف نظـر داخلـی و اطالـه دیپلماسـی در مـواردی چـون تاســیس دفـتـر نمایندگــی اتحادیــه اروپــا در تهــران، ســیگنال خوبــی بــه جهــان خــارج نمی‌دهــد و بــرای ناظــران بیرونــی قابــل درک نیســت. نگارنــده کــه مــدت ۳۰ ســالی تجربــه طلبگـی در زمینـه دیپلماسی دارم ایـن مقاومـت ایـران را درک نمی‌کنم. ســابقه تحریم‌هــای گذشــته نشــان داد کــه اروپــا نقـش موثـری در بازیگـری سیاسـت و اقتصـاد بین‌الملل ایفـا می‌کند.
ضمنا گفت‌وگوهای دوجانبــه ایــران و اروپــا در خصــوص حقـوق بـشر بـا مدیریـت وزارت خارجـه و بـا شـأنیت برابـر بایــد تسریــع گــردد؛ چــون درنــگ در ایــن زمینــه تصویــر مثبتــی از ایــران بــه جهــان مخابــره نخواهــد کــرد.
5- شکســت روحانــی در انتخابــات اردیبهشــت ۱۳۹۶ پیامــی شــبیه انتخابــات ۱۳۸۴ بــه جهــان خــارج خواهــد فرســتاد کــه عملا منجــر بــه بن‌بســت دیپلماسی در زمینــه پرونده هسته‌ای گردید. هـر چنـد دموکراسـی الزامـات خـاص خـود را دارد و نمی‌توان بــرای مــردم تعییــن تکلیــف کــرد ولــی واقعیــت ایــن اســت کــه ناظــر بیرونــی تغییــر روحانــی را نشــانه مثبــت قلمــداد نخواهـد کـرد و عملا زمینـه بـرای تحقـق سـناریوی اول رقـم خواهـد خـورد.
علی امیدی دانشــیار روابط بین‌الملل دانشــگاه اصفهــان
منبع: دیپلماسی ایرانی