دوماهنامه میهن | روش⁯های ساختارگرایانه و سوبژکتیویستی در تدوین نظریه گذر از استبداد

گشایش

پرسش مرکزی این نوشته آن است که چرا در این صد و اندی سال گذشته، ایران نتوانست بر استبداد سیاسی نقطه پایانی بگذارد و به نوعی رژیم سیاسی دمکراتیک دست یابد؟ به عبارت دیگر، تا کنون مهمترین موانع گذر از استبداد چه⁯ها بوده⁯اند و امروز مهمترین راه⁯های جلوگیری از بازتولید استبداد در فردای سرنگونی حکومت مذهبی چیره بر ایران چه⁯ها هستند؟ آیا میهن ما، با وجود ساختار و فرهنگ استبدادی دیرپا، به نگاه برخی پژوهشگران، محکوم به تکرار آن است، آیا برای گذار از استبداد باید نخست به تغییر در فرهنگ، ساختار، روابط اقتصادی، رشد سوادآموزی و آموزش و پرورش پرداخت؟ آیا راه دیگری برای گذار از استبداد وجود دارد؟

برای باز⁯اندیشی این پرسش⁯ها، باید نخست براین نکته تاکید کرد که مسئله استبداد در ایران مقوله⁯ای چندوجهی است. برای تحلیل آن می⁯توان از روش⁯های متفاوتی کمک گرفت. یکی از عوامل اصلی پدیداری و پایداری استبداد در ایران ساختار تاریخی متناسب با تولید استبداد و دیگر انسان اجتماعی است که به مستبد بدل می⁯شود. معمولا قاعده بر آن بوده است که پژوهشگر از مقوله استبداد، تحلیلی ساختاری، یعنی اقتصادی- اجتماعی و تاریخی، به دست داده و دلایل بازتولید آن را از طریق بررسی فرهنگ استبدادی توضیح می⁯دهد. در این نوشته، این نگرش را “روش ساختارگرایانه” نامیده⁯ایم. اما از نگاه من، این روش علیرغم ویژگی⁯های ارزنده⁯اش، از کمبودهایی چند برخوردار است. به کارگیری این روش برای درک مقوله استبداد لازم است، اما برای سنجش راه⁯های گذار از آن، کافی به نظر نمی⁯رسد. از این رو، رهیافت دیگری را که “روش سوبژکتیویستی” می⁯نامم و به مکانیسم فردی گذار اشاره دارد، باید در تحلیل دخالت داد.

به عبارت روشن⁯تر، مسئله استبداد می⁯بایست هم از دریچه اقتصادی-اجتماعی و تاریخی، یعنی ساختاری، و هم از دریچه امکانات فردی گذر به فراتر از ساختار مد نظر قرار گیرد. گفتار عمومی کم و بیش مقبول میان پژوهشگران علوم انسانی چنین است که نظام سیاسی، اجتماعی و تاریخی ایران استبدادی است و هر آن کس که در قدرت سیاسی جای گیرد، در نهایت روش فرمانروایی استبدادی را تکرار می⁯کند. مقصود این نوشته آن است که راه⁯یافتی را برای نقد و نفی این تفکر به دست دهد.

اما چرا می⁯بایست این روش دوگانه را به کار بست؟ ویژگی⁯ها و مزایای آن چیست؟ کمبودهای روش ساختارگرایانه، با وجود ویژگی⁯های مورد قبولش، کدامند؟ نکات برجسته روش سوبژکتیویستی چیست؟ و بلاخره، فراتر از تئوری، و مهمتر از همه، آیا در روزگار حاضر، نمونه⁯های عملی گذار از استبداد را با اتکاء به روش سوبژکتیویستی می⁯توان نشان داد؟ در این نوشته نخست مزایا و مضرات روش ساختارگرایانه را توضیح می⁯دهم، سپس به بررسی روش سوبژکتیویستی پرداخته، ویژگی⁯های آن را تحلیل و نمونه⁯های عملی در به کارگیری این روش در گذر از استبداد سیاسی را نشان خواهم داد.

روش ساختارگرایانه

در بررسی مقوله استبداد، روش ساختارگرایانه [1] آنچنان که ما در این نوشته آن را می⁯خوانیم، بر آن است که ساختار یک جامعه، یعنی روابط اقتصادی، موقعیت فرهنگی، هرم سیاسی و اجتماعی، چنان پرقدرت و پرنفوذ در شکل گیری فرد و عملکرد وی موثر است که او عملا تابع الزامات و نیازهای ساختار مذکور قرار گرفته و خارج از مدار آن، حیاتش کم⁯اثر است.

در این نگاه، انسان تنها جزئی اندک در مجموعه روند تحول تاریخی به شمار می⁯آید، و تقلای وی در کوتاه⁯مدت اثر چندانی نداشته و در نهایت تابع آن قرار میگیرد[2]. نگاه ساختارگرایانه همچون یک روش تحلیل اجتماعی، در پی آن است که برای استبداد و استمرار آن در طول تاریخ، یک توجیه ساختاری، یعنی اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی دست و پا کند. بر مبنای چنین بنیان فکری، اساس ریشه⁯های استبداد در ایران دارای ریشه “فرا-فردی” بوده و به تاریخ استبداد، شکل تولید اقتصادی و روابط اجتماعی و فرهنگ متناسب با آن بازمی⁯گردد. در این روش “فرد ماحصل تاریخ” یا سیاق تاریخی جامعه است و ضوابط تاریخی اجازه فراتر رفتن از تحمیلات ساختار را به وی نمی⁯دهد.

اگرچه با به کارگیری این روش ساختارگرایانه می⁯توان به ویژگی⁯های استبداد دست یافت، لیکن ایراد این روش آنجاست که رفع و دفع استبداد را منوط به تغیرات بنیادین و ساختاری می⁯کند؛ اقدامی که شاید ناخواسته ولی عملا و در نهایت، جامعه را به “بردباری” و تحمل استبداد وامی⁯دارد، زیرا، بر کسی پوشیده نیست که تحول در ساختار، کارزار یک قرن یا قرن⁯هاست. هنگامی که از فرهیختگان امروز پرسیده می⁯شود که در برابر ستم نظام استبدادی حاضر چه باید کرد؟ و پاسخ می⁯شنویم که باید به اصل رجوع نمود و نخست فرهنگ و ساختار را متحول کرد[3]، درمی⁯یابیم که با این روش، باید در عمل مجبور به پذیرش وضع موجود باشیم زیرا تغیر در ساختار و فرهنگ کار یک سده یا سده⁯ها است.

خروجی اصلی روش ساختارگرایانه، این است که ما در چنبره استبداد گرفتاریم و محکوم به تکرار آن هستیم و انتظار چندانی به این زودی⁯ها برای گذر از نظام استبدادی نمی⁯توان یافت و رهبری بعدی با اندکی کم و کاست، تکرار رهبر قبلی است.

این کمبود اساسی در روش ساختارگرایانه، میدان را برای ورود روش سوبژکتیویستی باز می⁯کند که در بخش⁯های پیش رو به بررسی آن خواهیم پرداخت. اما با وجود این کمبودها، و علیرغم اینکه روش ساختارگرایانه به فرد و اثرات پایدار آن اهمیت چندانی نمی⁯دهد، لیکن چنین امری به مثابه بی⁯توجهی نسبت دستاوردهای آموزنده این روش نیاید تلقی گردد.

اهمیت نگاه ساختارگرایانه

اگرچه با بکارگیری روش ساختارگرایانه می⁯توان به ویژگی⁯های استبداد دست یافت، لیکن ایراد این روش آنجاست که رفع و دفع استبداد را منوط به تغیرات بنیادین و ساختاری می⁯کند؛ اقدامی که شاید ناخواسته ولی عملا و در نهایت، جامعه را به “بردباری” و تحمل استبداد وامی⁯دارد، زیرا تغییر در ساختار و فرهنگ کار یک سده یا سده⁯هاست. ما در چنبره استبداد گرفتاریم و محکوم به تکرار آن هستیم و انتظار چندانی به این زودی⁯ها برای گذر از نظام استبدادی نمی⁯توان یافت و رهبری بعدی با اندکی کم و کاست، تکرار رهبر قبلی است.

در تحلیل استبداد، آنچه باید از روش ساختارگرایانه آموخت آن است که ویژگی⁯های تاریخی یک جامعه، بی⁯تردید در شکل گیری انسان و هیئت روانی و رفتاری وی موثر است. تاکید مجدد براین واقعیت و اثرات آن در شکل گیری استبداد از اهمیت ویژه⁯ای برخوردار است.

یکی از عناصر قابل توجیه و آموزنده در نگرش ساختارگرایانه، تاکید بر گردش آزادانه سرمایه و اثرات آن در گشایش تدریجی ساختار اجتماعی و سیاسی جامعه است. کتاب احمد اشرف به نام “موانع رشد سرمایه داری در ایران” که در سال ۱۳۵۹ در تهران منتشر شد، یک منبع مطالعاتی معتبر در دسترس بسیاری از پژوهشگران، از جمله خود من، بوده است[4]. وی به ساختار شهری در ایران قدیم، در دوره قاجار اشاره می⁯کند و به بررسی “حرفه⁯ها و جماعت⁯های کسبه و پیشه⁯وران” و موقعیت تجار و اصناف این دوران می⁯پردازد. اشرف اشاره می⁯کند که در این دوران کارکرد اصناف زیر نظر حکومت بوده و قدرت حاکم، در دو مورد در کار آنها دخالت مستقیم داشته است: یکی در امر انتصاب مسئولین اصناف و دیگری در امور مالی.از این طریق می⁯توان دریافت که اصناف در سیطره و کنترل قدرت حاکم قرار داشته‌⁯اند.

نویسنده سپس به مقایسه این وضعیت با اروپا در آن دوره می⁯پردازد، جایی که، ⁯بر خلاف آنچه در ایران مرسوم بوده است، اصناف در همین دو حوزه، یعنی انتخاب نماینده خود و کنترل امور مالی، مستقل از حاکمیت بودند[5]. این استقلال مالی و مدیریتی در اروپا، به تعادل قوا، چه در صحنه اجتماع و چه در حوزه سیاسی یاری رساند، به گونه⁯ای که امکان تک روی و اقتدار یکتاگریانه قدرت حاکم را کاهش می⁯داد. مختصر آنکه، گردش آزادانه سرمایه به گونه اعجاب⁯انگیزی در شکل⁯گیری تدریجی جامعه⁯ای باز و آزاد موثر است. نفوذ و دخالت مستقیم قدرت حاکمه در تجارت و تولید، یکی از موانع اصلی گردش سرمایه در ایران بوده است.

لیکن این نحوه بررسی که به تاریخ و ساختار اقتصادی و اجتماعی نظر دارد و کاملا موجه و لازم است، برای مقابله با استبداد و تدوین روشی جهت جلوگیری از بازتولید استبداد، کافی به نظر نمی⁯رسد. بعُد قابل پذیرش این روش آنجاست که به روابط تودرتوی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و واقعیت ناشناخته لیکن پرنفوذ حوزه “ناخودآگاه” جامعه و شخص توجه ویژه دارد. لیکن بعُد غیر قابل پذیرش این روش آنجاست که تقریبا “همه چیز”، همه رفتارها، کنش⁯ها و واکنش⁯های شخص را مرتبط به ساختار می⁯کند و امکان تحرک فرا ساختاری را در وی نمی⁯بیند. گویی فرد دیگر هیچ اثربخشی و آزادی در عمل ندارد و قدرت تصمیم⁯گیری از وی گرفته شده است. و این یک کمبود بزرگ در روش ساختارگرایانه است[6].

کمبودهای نگاه “فرا-فردی” ساختارگرایانه، اهمیت روش سوبژکتیویستی در تحلیل استبداد را دوچندان کرده است. زیرا این روش به “جزءها” در ساختار توجه می⁯کند و همه امور را مشروط به تحول آغازین در ساختار نمی⁯داند.اما ویژگی⁯های و فوائد این روش کدام⁯اند؟

روش سوبژکتیویستی

آنچه باید به تحلیل ساختارگرایانه از استبداد افزود، و از آن در این تحلیل به عنوان روش ”سوبژکتیویستی” نام می⁯برم، بنا برآن دارد که میان “مستبد بالفعل” – یعنی شخص مستبد در قدرت – و “مستبد بالقوه” – یعنی هر ایرانی که می⁯تواند به طور بالقوه به مستبد بدل شود – تفاوفی وجود دارد.

به همان میزان که آدمی که در جامعه استبدادی زاده شده است، می⁯تواند به یک مستبد بدل گرد، به همان میزان نیز می⁯توان توقع داشت که آن شخص، در موقعیت ویژه⁯ای، توان گذار از فرهنگ استبدادی را در خود بیابد. وی قادر است از توان بالقوه برخوردار باشد که در موقعیت ویژه⁯ای لزوما راه⁯ها و روشهای فرهنگ استبدادی را باز تولید نکند و به یک آزادیخواه بدل گردد. این را یک تحول سوبژکتیویستی می⁯خوانم، زیرا هم به شخص باز می⁯گردد (نه به ساختار) و هم در حوزه تفکر و باورها.

بسیاری از ما در موقعیت دوم قرار داریم.

موضوع مرکزی روش سوبژکتیویستی بررسی مستبد سیاسی بالفعل نیست.زیرا او پیش از این در رهبری قرار دارد. مستبدان نه به راحتی دست از قدرت می⁯شویند و نه در تلاش برای آگاهی از مضرات این روش کشور داری هستند. برعکس، موضوع مرکزی تحلیل ما، بررسی امکانات تحول “انسان اجتماعی” در گذر از استبداد است. یعنی “تو” و “من،” انسان⁯هایی که در فرهنگ استبدادی رشد کرده لیکن می⁯توانند از آن فرهنگ گذر کنند.

از این راه یافت می⁯توان به عنوان یک روش تکمیلی در تحلیل استفاده نمود، زیرا به اتکاء به آن احتمالا کمبودهای روش ساختارگرایانه جبران می⁯گردد. حال دریابیم معنای روش سوبژکتیویستی چیست؟

سوژه و سوبژکتیویته

بررسی این روش ما را به تحلیل مقوله “سوژه” می⁯کشاند. در این مطالعه، سوژه هم به سوبژکتیویته subjectivité – – subjectivity یعنی ذهن فعال، منتقد، خلاق و قائم به ذات اشار دارد، و هم به “کنشگر اجتماعی [7]” acteur social – social actor .

اما پرسش آن است که به راستی سوژه کیست؟ روش سویژکتیویستی به کاروند سوژه مرتبط است. لیکن سوبژکتیویسم (سوبژکتیویته)، چنانکه آمد، به ذهنیت فعال، انتقادی و به نگاه فاصله⁯مند از “ابژه” رجوع می⁯کند. در سوبژکتیویته برای درک “واقع” باید نخست از آن فاصله گرفت. از همین رو، سوبژکتیویته تقسیم⁯کننده است، تقسیم⁯کننده میان خود و آنچه در برابر ظهور می⁯کند، و نامش را می⁯گذارد: ابژه.

سوژه مدل تجریدی فاعل شناساننده یا عمل کننده است. مدل تجریدی نخست یک ایده است که ویژگی آن عمومی بودن می⁯باشد. سوژه به فردی گفته می⁯شود که آگاه و مسلط بر خود و محیط خویش دگردیسی پیدا می⁯کند[8]. سوژه ماحصل یک تحول است. ما از ابتدای حیات خود سوژه نیستیم، بلکه به سوژه بدل می⁯شویم. سوژه شدن یعنی از آدم معمولی به “فرد” تحول یافتن. سوژه یعنی تسلط. نخست تسلط برخود، همچنانکه کانت به آن اشاره دارد (زمانی که “خود” ابژه می⁯شود). سپس تسلط بر محیط و طبیعت، همچنانکه دکارت بر آن تاکید میکند (زمانی که طبیعت و محیط ابژه می⁯شوند)[9]. این سوژه “دیگری” autre – other را می⁯پذیرد و آن را ضرورت وجود خود می⁯پندارد. در کاروند اجتماعی⁯اش، نقصان “دیگری” دستاویزی برای اقتدار بر وی یا حذف خواهش⁯ها و نظرات او نیست، بلکه سوژه به هر ایده نو و تازه⁯ای احترام می⁯گذارد و در یک کلام، “غیر” را با “ضد” یکی نمی⁯پندارد و آموخته است که برعکس، “غیر” پیش از آنکه دشمن باشد، تکمیل⁯کننده است، نه تخریب⁯کننده. سرلوحه این مهم، پذیرش آن است که “غیر من” نقطه آغاز تکمیل من است. که من در تنهایی و بدون او بی⁯راهه⁯ام. زیرا این غیر است که من را می⁯سازد و انسان در تقابل است که ساخته می⁯شود. به عبارت دیگر، سوژه بدون ابژه معنای ندارد.

حال چرا می⁯توان و باید، برای درک استبداد و گذر از آن، به روش سوبژکتیویستی متکی شد. سودمندی این روش در کجاست؟ از آن رو که این روش تنها بر ساختار تاریخی متکی نیست، بر آن است که فرد عمل⁯کننده می⁯تواند، با آگاهی و شهامت، در کارکرد معمول و تکراری ساختار استبدادی دخالت کرده، آن را به تنش وادار نموده و از آن فراتر رود. این گونه سوژه شکل می⁯گیرد. اقدامی که بی⁯تردید آسان نخواهد بود. موقعیت هر سوژه و میزان آگاهی و شهامت وی شرط توفیق اهداف آن است.

این روش براین واقعیت تاکید دارد که انسان، اگرچه خود از درون ساختار استبدادی سر به بیرون می⁯نهد، اما می⁯تواند در شرایط ویژه،از محاصره ساختار فراتر رود، مبحوس اجباریات آن نشود و ویژگی⁯های تاریخی ساختار را تا حد امکان از خود دور کند. از این رو، روش نظری سوبژکتیویستی، روشی کارآمد برای بررسی امکانات مقابله با استبداد و جلوگیری از باز تولید آن است.

انسان اجتماعی می⁯تواند این دگردیسی را در خود پذیرا شود و به سوژه بدل گردد،و تنها زمانی چنین تحولی پدید می⁯آید که وی بر ویژگی⁯های ساختار استبدادی آگاه شود، در آن تزلزل ایجاد کند و از مضرات آن بکاهد. لیکن همچنانکه نوشتیم، “تا حد امکان”، زیرا او نیز ماحصل دوران است و در تلاش و ستیز با تحمیلات نظام ساختاری و تاریخی می⁯زید. نمی⁯توان تصور کرد که یک رهبر ایرانی که در “زمینه اجتماعی” استبدادی زیسته است، به ناگاه تمامی عاریت⁯ها و کلیت تعلقات فرهنگ استبدادی را به یکباره از خود بزداید. این نگاه، نه از نظر تئوریک قابل دفاع است، و نه در عمل، قابل تحقق. اما کدام عوامل باعث می⁯شوند تا فرد از ساختار استبدادی گذر کند.

نهاد سازی

سوژه به فردی گفته می⁯شود که آگاه و مسلط بر خود و محیط خویش دگردیسی پیدا می⁯کند⁸. سوژه ماحصل یک تحول است. ما از ابتدای حیات خود سوژه نیستیم، بلکه به سوژه بدل می⁯شویم.سوژه شدن یعنی از آدم معمولی به “فرد” تحول یافتن. در کاروند اجتماعیش، نقصان “دیگری” دستاویزی برای اقتدار بر وی یا حذف خواهش⁯ها و نظرات او نیست، بلکه سوژه به هر ایده نو و تازه⁯ای احترام می⁯گذارد و در یک کلام، “غیر” را با “ضد” یکی نمی⁯پندارد و آموخته است که برعکس، “غیر” پیش از آنکه دشمن باشد، تکمیل کننده است، نه تخریب کننده. سرلوحه این مهم، پذیرش آن است که “غیر من” نقطه آغاز تکمیل من است. که من در تنهایی و بدون او بی⁯راهه⁯ام. زیرا این غیر است که من را می⁯سازد و انسان در تقابل است که ساخته می⁯شود.

حال براین نکته نیز باید تاکید کرد که وجود سوژه و فرد اجتماعی ضد استبداد، به آن معنا نیست که استبداد بطور کلی از صحنه اجتماعی رخت می⁯بندد و نظام به یکباره غیر استبدادی می⁯شود. ما در این نوشته تنها به حوزه فردی – که از قرار یک حوزه کلیدی است – و به چگونگی تحول یا دگردیسی وی به فردی ضد استبداد، پرداخته⁯ایم. رهبری ضداستبداد که در روند یک جنبش آزادیخواهانه به قدرت دست می⁯یابد، محصول یک دگرگونی روحی و فکری درونی است. لیکن هنگامیکه وی در قدرت جای می⁯گیرد، به تنهایی امکان دگرگونی سراسر جامعه را نخواهد داشت و نیازمند نهادسازی است.

به عبارت روشن تر، دگردیسی فردی، که خود یک بند اساسی برای گذار از استبداد است، مقدمه⁯ای است برای آغاز دگرگونی اجتماعی، و زدودن سیطره فرهنگ استبدادی از پیکره جامعه. و این دومی تنها از طریق ایجاد نهاد⁯های پرقدرت دمکراتیک امکان پذیر است.

نباید فراموش کرد که ساختار استبدادگرا در ایران سخت جان و پر مقاوم است و تنها رهبری مقتدر ضد استبداد است که همت و شجاعت ایجاد یک روند ضد استبدادی را خواهد داشت. این روند تنها از طریق ایجاد نهاد⁯هایی متحقق می⁯شود که هرچه بیشتر مشارکت مردم و جامعه در قدرت را به کاروندی قابل تحقق و عملی بکشاند. لیکن این روند در دل ساختار و فرهنگ استبدادی سخت جان، تنها با اقتدار رهبری ضد استبداد عملی می⁯شود. روشن است که در این نوشته، همه جا زمانی که از اقتدار سخن میگوییم، منظور همانا اقتدار قانونی و دمکراتیک و مردمی است.

حال دو پرسش در برابرمان قرار میگیرد: پرسش نخست: کدام عوامل باعث این دگردیسی می⁯شوند؟ و پرسش دوم: آیا نمونه⁯های عملی این دگردیسی را می⁯توان نشان داد؟

عوامل دگرگونی در گذر از استبداد

پرسش نخست: چگونه آن کس که در دل یک فرهنگ استبدادی زاده شده و از دل یک ساختار استبدادی تام و تمام برآمده است، قدرت ایستادگی در برابر آن را در خود می⁯یابد، و هنگامیکه رهبری جمعی را به کف میگیرد، می⁯تواند به یک شخصیت غیر مستبد بدل گردد؟ چنانکه آمد، این مهم نه ساده است نه همیشه عملی و نه آنکه هر فرد در هر موقعیتی توان تحقق آن را دارد.

اینکه انسان اجتماعی بتواند از ساختار و فرهنگ استبدادی فراتر برود، بطور معمول به دو عامل مربوط می⁯شود: آگاهی به واقعیت و مضرات استبداد و دیگری شهامت واقعی برای ستیز با عوامل استبداد و تلاش پیگیر در گذر از آن.

اما شخصی که در فضای فرهنگی استبداد پرور، به رهبری جمعی میرسد، توانایی بیشتری دارد تا آسوده ترین روش فرماندهی، یعنی استبداد را به عرصه عمل کشاند، زیرا هم عادت آن را بخوبی فراگرفته، هم محیط پیرامونی وی این روش فرماندهی را بهتر می⁯پذیرد، و هم مردم پیرو وی زبان اقتدارگرایانه آشنای وی را آسان⁯تر درک می⁯کنند. حال آنکه برای گذر از استبداد باید از مردم سرسپرده نیز گذر کرد. و رهبری جدید، پیش از آن باید بیاموزد تا از خود گذر کند، یعنی از امیال درونی⁯اش سرپیچی نماید، از آن روحیه “دل پذیر” حکمرانی تک روانه که تاریخ به وی آموخته است، و نمونه⁯هایش را بطور پیوسته در خانه و مدرسه، در بازی با هم سن و سالان نوجوان خود دیده است، و توجیه⁯های بالا بلند و کشدار آن را از زبان پدر و معلم و استاد دانشگاه، از زبان رئیس حزب سیاسی و در پای منابر دین⁯پرستان حکومتی و از بلندگوی مجیز گویان قدرت، هزاران بار شنیده است. از اینرو، از خود گذر کردن، شرط گذر از استبداد است.

درایران صغارت مردمان رهبری مستبد را توجیه می⁯کند.

انسان معلق و نااستوار که نه به خود، به اراده و قدرت درونی خود، که به قهرمان، به اوهام و اسطوره متکی بوده، مجیزگوی قدرت است، چاپلوسی رهبران را می⁯کند، و پایگاهی همیشگی بر استواری و پایداری رهبری مستبد است. همچون اطرافیان و یاران شاه اسماعیل اول که در پی فرمان شاه برای خوردن گوشت جنازه دشمن شاه که پدر اسماعیل جوان را کشته بود، با یکدیگر با شمشیر درگیر شدند. کسان دیگری نیز دورتر از میدان، جهت اثبات سرسپردگی خود، برای خرید و فروش تکه⁯ای از آن گوشت مرده، با یکدیگر معامله میکردند[10]. همین روند پایدار را امروز به گونه دیگری در نظام ولایت فقیه و مجیزگویان رهبری نالایق و مستبد جمهوری اسلامی ایران مشاهده می⁯کنیم. این واقعیت نه فقط نزد اطرافیان قدرت بلکه، مهمتر، نزد مردمان عادی بیشتر مشهود است.

مستبدان دیرپای را مردمان درمانده می⁯پرورانند. سرسپردگی یک روحیه عمومی است، و همین امر یکی از عوامل پایداری استبداد سیاسی است. از این روست که برای گذر از استبداد، باید هم از مردمان سرسپرده و هم مجیز گویان قدرت گذر کرد و به خود آمد و به اتکاء به آگاهی و شهامت خود را باز یافت. این معنای برنمایی سوژه است.

انسان زاده شده در فرهنگ استبدادی تنها از این طریق از حلقه تکراری استبداد تاریخی خارج می⁯شود، در آن برشی تولید می⁯کند و به “سوژه” بدل می⁯شود.

بنابراین یکی از عوامل گذر از استبداد، آگاهی از مضامین واقعی و کارکردهای ایدئولوژیک و روانشناسانه استبداد و فرهنگی است که سراسر تاریخ ما را در ایران (و نیز کشورهای هم نظیر) فراگرفته است.

اما، هیچ آگاهی نظری بدون شجاعت به حوزه عمل کشیده نمی⁯شود. تنها ضامن آگاه، شجاعت است. بنابراین شجاعت فردی و اراده پایدار و استثنایی برای مقاومت در برابر استبداد و ساختار استبدادی و اعتقاد راستین به گذر از آن، هم چنین مردم دوستی صادقانه و میهن پرستی و عشق به آزادی، مقاومت سهمگین در برابر شهوت قدرت و ثروت، از جمله عوامل دگردیسی شخص استبداد زده به استبداد زدوده است.

دگردیسی در انسان زاده شده در فرهنگ استبدادی

برای گذر از استبداد باید از مردم سرسپرده نیز گذر کرد. رهبری جدید، پیش از آن باید بیاموزد تا از خود گذر کند، یعنی از امیال درونی اش سرپیچی نماید، از آن روحیه “دل پذیر” حکمرانی تک روانه که تاریخ به وی آموخته است، و نمونه هایش را بطور پیوسته در خانه و مدرسه، در بازی با هم سن و سالان نوجوان خود دیده است، و توجیه⁯های بالا بلند و کشدار آن را از زبان پدر و معلم و استاد دانشگاه، از زبان رئیس حزب سیاسی و در پای منابر دین پرستان حکومتی و از بلندگوی مجیز گویان قدرت،هزاران بار شنیده است. از این رو، از خود گذر کردن، شرط گذر از استبداد است. درایران صغارت مردمان رهبری مستبد را توجیه می⁯کند.

حال دوباره به این پرسش بنیادین بازگردیم: به راستی چگونه در عمل “من” و “تو”ی ایرانی، یعنی ما انسان⁯های زاده شده در فرهنگ استبدادی، ناگهان از خواب زمستانی به درآمده، تحول⁯گرا، آزاد⁯اندیش و دمکرات می⁯شویم؟ یعنی چگونه از “ابژه” مبهوت، بی⁯نام و بی⁯نشان، دنباله رو، صغیر مسلک و خود صغیر پندار، به سوژه بدل می⁯شویم. چگونه به مضرات نظام خودمختار و یکتاگرا آگاه شده و در پی رفع و دفع آن بر می⁯آییم؟

پاسخ روشن است. به احوالات خودمان در طول این چهاردهه که نگاه کنیم، پاسخ را می⁯یابیم. امروزه در ایران تقریبا همگان از ضرورت آزادی، برقراری نظام غیراستبدادی و جامعه⁯ای باز و مدنی سخن می⁯گویند. رهبری آینده ایران از میان نخبگان و کنشگران سیاسی امروز سربرخواهد آورد. مهم نیست که همه مردمان از تمامی خصوصیات تاریخی و فلسفی جامعه آزاد و دمکراسی آگاه باشند. و باز مهم نیست که درک از دمکراسی در نزد همگان به تحقق عملی آن از هم امروز منجر گردد. مهم آن است که این همه خبر از یک تکان جدی و پدیداری یک فرهنگ جدید در میان ایرانیان می⁯دهد که به تدریج درطول چند دهه اخیر در حال شکل گیری است.

برای درک اهمیت این تحول کافی است موقعیت امروز را با دوران پیش از انقلاب مقایسه کنیم. در دودهه 40 و 50 خورشیدی در ایران در میان روشنفکران و دانش پژوهان و بخشی از طبقه متوسط سخن از دمکراسی، آزادی فردی و مدرنیته غربی ناپسند جلوه میکرد و این همه را “غرب زدگی” و برخی حتی فراموشی ارزشهای بومی و سنتی می⁯پنداشتند. درآن زمان شخصیتی شناخته شده، احسان نراقی، در پی سفری به غرب کتابی منتشر کرد تا بگوید: “در غرب خبری نیست”. وی به “غربت غرب” اشاره داشت و به “آنچه خود داشت” فراوان مفتخر بود.[11]. بسیاری از این نخبگان در آن زمان بر ضرورت “بازگشت به گذشته”[12] پافشاری می⁯کردند.

لیکن امروزه بسیاری به درک شکست پروژه “بازگشت به گذشته” که ایدئولوژی انقلاب اسلامی بود، در مقیاس وسیعی رسیده⁯اند. مدرنیته، آزادی و جامعه آزاد می⁯رود تا به یک باور جدید بدل گردد و سرمنشاء تحولی جدی شود. بی⁯شک این مسیر طولانی است و نباید انتظار داشت که همگان به یک میزان و با یک درک واحد به این فرهنگ جدید راه یابند و از هم اکنون در عمل این درک را متحقق کنند.

در عین حال یادآوری این نکته مهم است فرهنگ استبدادی یک عادت رفتاری و فکری ریشه⁯دار در میان ما بوده است و نمی⁯توان انتظار داشت که براحتی از میان ما رخت بربندد. این فرهنگ حتی در میان تحول⁯گرایان و تجددخواهان هواخواه دمکراسی هنوز با جان سختی ادامه حیات می⁯دهد. نفوذ فرهنگ استبدادی را تنها با نهادسازی، ادامه مبارزه پیگیر در حوزه مدنی، گسترش آموزش و پرورش دمکراتیک و اقتصاد رقابتی و به اتکاء به رهبران آگاه و شجاع می⁯توان تقلیل داد.

اکنون به یافته⁯هایمان نظری دوباره اندازیم و پرسش⁯مان را مجددا طرح کنیم. چه عواملی باعث شدند تا چنین تحول جدیدی در نزد نخبگان و روشنفکران دوران کنونی برای ایجاد فکر به آزادی و تمایل به جامعه غیر استبدادی ایجاد شود؟ به چند عامل زیر اشاره می⁯کنیم:

نخست مشاهده مضرات تخریب کننده حاکمیت جمهوری اسلامی که زمانی جامعه آگاه و طبقه متوسط در مقیاس وسیع هواخواه آن بودند. ثمرات مهیب و غیر قابل پیش بینی، فساد و سرکوب قدرت حاکمه خود منشاء یک بیداری در نزد ایرانیان برای تمایل به جامعه غیر استبدادی شده است.

عامل موثر دوم مهاجرت بخش بزرگی از نخبگان و دانشجویان به خارج از کشور است. آشنایی نزدیک با مزایای سرمایه⁯داری لیبرال، و این دریافت که مردمان جوامع لیبرال و سکولار بسیار بهتر از جمهوری اسلامی که قول بهشت را به مردم داده، لیکن زمین را برای آنها به جهنم بدل کرده است، عامل مهمی در ایجاد فرهنگ جدید در ایران بود.
عامل سوم، زیستن در دوران جهانی شدن است که پدید آورنده درک نوینی از جامعه و سیاست بود. جهانی تحت تسلط بلامانع شبکه⁯های مجازی که انسانها را از هر زاد و بومی به کلیت جهان متصل می⁯کند و از مضرات زیستن در نظام غیر استبدادی با خبر می⁯کند.

این تحول کاملا طبیعی و قابل درک است و در مسیر این دست یابی و عمل اجتماعی همگام با آن است که آدمی که مبهوت اسطوره و ایدئولوژی بوده است به تدریج نوعی دگرگونی را در خود پذیرا می⁯شود.

جایگزین پذیری

ویژگی رهبری ضداستبداد که پای⁯بند نظام غیرایدئولوژیک، غیردینی و دمکراتیک می⁯باشد، جایگزین پذیری است. هر رهبر منصف و آگاه و مردم دوستی، منبع مشروعیت قدرت خود را مردم می⁯داند و می⁯پذیرد که او آمده است تا وظیفه سترگی را انجام دهد و سپس برود؛ که عمر زمامداری وی محدود و گذراست، و اینکه هیچ قدرتی جاودانه نیست مگر قدرت مردم. هیچ حکمی مشروع نیست مگر حکم قانون.

چرا جایگرین پذیری یک بند بنیادین در برقراری رژیم ضد استبداد است؟ زیرا ویژگی نظام استبدادی جاودانه قلمداد کردن مستبد است. مستبد خود و آئین خود را تنها نجات دهنده می⁯پندارد و از این رو سلطه خود را ضرورتی مستمر و پایان ناپذیر قلمداد می⁯کند.

حال آنکه جایگزین پذیری، به معنای پذیرش سوبژکتیو (فکری و روحی) این واقعیت است که او و آئین او تنها نجات دهنده کشور، ملت و یا ستمدیدگان نیستند. درک و پذیرش اینکه قدرت وی رفتنی است و در برهه گسترده ستیز ایده ها، راه وی تنها یکی از دیگر راه⁯هاست، بزرگترین گام در گذر از استبداد است.

به راستی اگر این عوامل سوبژکتیو نزد یک رهبر آگاه و شجاع جای گیرد، حتی با وجود شرایط تاریخی و ساختاری مستعد استبداد، وی می⁯تواند از آن گذر کند. بر پایه این نگاه است که می⁯توان مدعی شد که برای گذار از استبداد نمی⁯توان و نمی⁯بایست در انتظار تحول مرحله⁯ای مناسب در ساختار، در انتظار رشد آموزش و پرورش و در انتظار فرهنگ سازی ماند و گذر از استبداد و راه⁯یابی به سوی رهبریت آزادیخواه، و گشایش اجتماعی را مشروط به تحول در ساختار کرد.

روش سوبژکتیویستی در عمل

اکنون به پرسش دوم بپردازیم: شاید برخی روش مندی سوبژکتیویستی را ایده⁯آلیستی، اتوپیک و غیرعملی بخوانند و مدعی شوند که مستبد زاده به ناگزیر استبداد پرور می⁯شود. اما آیا نمونه⁯ای از همت وعزم فردیت⁯های استبدادستیز که به مقام رهبری راه یافته⁯اند، را هم می⁯توان در این راستا دید؟ آیا کسانی بوده⁯اند، خصوصا در دوران اخیر، که پس از کسب انقلابی قدرت، بپذیرند که به خاطر احترام به رای مردم و پایبندی به قانون، بدون اقدام به کودتا، بدون اتهام زدن به مخالفین، بدون ابراز تنفر و کینه نسبت به مخالفین جایگزین پذیری را بپذیرند و از قدرت کناره⁯گیری کنند؟ اگر چه هر رهبری ضوابط و معایب خود را داراست، اما نمونه⁯های عملی این تحول دیده شده و بر تعداد آنها در دوران ما افزوده می⁯شوند. آیا در ایران خودمان نمونه⁯هایی از این دست را ندیده⁯ایم؟

در ایران فردیت⁯های استثنایی که در قدرت جای گرفتند و در گذر از استبداد تلاش کرده⁯اند بسیار اندک هستند. یکی از شاخص ترین آنها امیرکبیر بود (که البته او زاده یک انقلاب نبود)، که علیرغم همه ناکارآمدی⁯ها و کاستی⁯هایش، توانست در برابر جهل استبداد در حدود توان خود ایستادگی و به اقدامات بزرگ و ماندگار همت کند. محمد مصدق نیز نمونه⁯ای از شهامت، آگاهی و استقامت بود.

اما از اواخر قرن گذشته و اوایل قرن بیست و یکم، در کشورهای دیگر، نمونه⁯های استثنایی از رهبرانی که از دل یک دوران انقلابی سر به بیرون نهاده⁯اند، و حتی در برخی نمونه⁯ها، زاده یک ساختار استبدادی بوده⁯اند، ولی در برابر شهوت قدرت و ثروت مقاومت کردند و به قانون تن دادند، کم نیستند. آنها زمانی که دوره رهبریشان شان به سر آمد، به راحتی از قدرت کنار کشیدند. به دنبال جاودانه خواندن خود و تکرار سلسله وار قدر قدرتی خود نبودند و به این ترتیب استمرار تاریخی استبداد را شکستند.

نمونه⁯‌هایی استثنایی از وضعیتی نه چندان استثنایی

هیچ آگاهی نظری بدون شجاعت به حوزه عمل کشیده نمی⁯شود. تنها ضامن آگاهی، شجاعت است.بنابراین شجاعت فردی و اراده پایدار و استثنایی برای مقاومت در برابر استبداد و ساختار استبدادی و اعتقاد راستین به گذر از آن، هم چنین مردم دوستی صادقانه و میهن پرستی و عشق به آزادی، مقاومت سهمگین در برابر شهوت قدرت و ثروت، از جمله عوامل دگردیسی شخص استبداد زده به استبداد زدوده است.

آفریقای شمالی: در تونس قیام مردم به “انقلاب یاس” در سالهای ۲۰۱۰–۲۰۱۱ معروف شد، با سلسله تظاهرات⁯های خیابانی آغاز و به کناره⁯گیری رئیس دولت، زین⁯العابدین بن علی، منجر گردید.

در زمان بازگشت از بیست سال تبعید، محمد غنوشی در یک مصاحبه هرگونه شباهتی میان اقدام خود با آیت الله خمینی در هنگام انقلاب اسلامی ایران را رد کرد. برعکس خمینی، او تنها مدتی کوتاه، دقیقا یک سال و دو ماه در مسند قدرت ماند[13] و پس از انتخابات، از سمت خود کناره گرفت[14]. نه در پی کودتایی بود، نه در اندیشه یک ترفند سیاسی برای ماندن در قدرت و بدل شدن به یک رهبر مادام⁯العمر.

با وجود مشکلات عدیده این کشور و علیرغم همه بحران⁯های داخلی، در مقایسه با کشورهای منطقه، در مجموع تونس، کشوری با تاریخ استبدادی، تاکنون موفق⁯ترین مدل پیروزمند یک حاکمیت سکولار – دمکراتیک در بهار عربی شناخته شده است.

آمریکای جنوبی: تجربه استثنایی حکومت ساندنیست⁯ها در نیکاراگوئه بسیار درس⁯آموز است. در سال ۱۹۷۹، یعنی همان سال انقلاب در ایران، جنبش ساندنیست به رهبری دانیل اورتگا [15]، بدون اتکاء به جنبش مردمی، با تکیه به یک مشی چریکی و مسلحانه، دولت استبدادی وقت را پس از ۴۳ سال سرنگون کرد و «جبهه آزادی بخش ملی ساندنیست⁯ها» قدرت سیاسی در نیکاراگوا را به دست گرفت. اما دانیل اورتگا که خود را طرفدار سالوادور آلنده [16] میدانست، تنها ۴ سال در مسند قدرت

ماند. وی هرگز در اندیشه بدل شدن به یک رهبر بلامنازع و یکه⁯تاز نبود. بعد از چهار سال در اولین انتخابات ریاست جمهوری از رقبای خود، که از خارج و بویژه آمریکا حمایت می⁯شدند، باخت و از دولت کناره گرفت و به عنوان یکی از احزاب اپوزیسیون در کشور باقی ماند[17]. در این دوره خانم «چامورا» به کاخ ریاست جمهوری راه یافت. ساندنیست⁯ها و رهبر آنها ۱۶ سال انتظار کشیدند، و در جامعه مدنی تلاش بسیار کردند. تا بالاخره این جبهه پس از سه بار شکست در انتخابات ریاست جمهوری، سال ۲۰۰۶ قدرت را مجدداً به دست گرفت. این همه هرگز به آن معنا نیست که نیکاراگوئه امروز کشوری بری از مشکلات داخلی است. اما در نگاه به تجربه این کشور می⁯آموزیم که می⁯توان به قدرت رسید و به یک مستبد بدل نشد.

توجه داریم که اقدامات بعدی دولت اورتگا در دوران کنونی، یعنی 2018، و فساد مالی و سرکوب سیاسی که وی به آن متهم شد، در اینجا مورد نظر ما نیست. آنچه مهم است که وی قبول کرده بود و قدرت را در دوره⁯ای بی⁯مکافات قدرت را رها کرد.

اروپای شرقی: در لهستان، جنبش⁯های کارگری و سندیکایی از ژانویه ۱۹۸۹ تا در دسامبر ۱۹۹۰، با انتخاب رهبر کارگری سندیکای “همبستگی”، “لخ ولسا”، به ریاست جمهوری، به عمر رژیم کمونیستی پایان داد. در سراسر دولت کمونیستی لهستان،ایجاد سندیکاهای مستقل و احزاب سیاسی اپوزیسیون ممنوع بود. این سازمان⁯ها خود را در پی مبارزات پی در پی به تدریج شکل دادند و به نظام حاکم تحمیل کردند.[18]
در ژوئن ۱۹۸۹ (آخرین سال حیات رژیم) سندیکای همبستگی، زمانی که پایه⁯های رژیم بتدریج لرزان میشد، در مجلس اکثریت مطلق نمایندگان را از آن خود کرد و لخ والسا، یک کارگر برق، به قدرت رسید. اینکه یک کارگر به بالاترین مقام کشورداری برسد شاید آرزوی تمام جریان⁯های کارگری و مارکسیستی در طول یک قرن بود که هرگز در سراسر حیات اتحاد جماهیرشوری و پیش از آن مشاهده نشده بود، اما لخ والسا به عنوان کارگر، که عمیقا طرفدار سرمایه⁯داری و یک مسیحی کاتولیک بود، این آرزو را متحقق کرد. اما، و نکته اینجاست، او که توانسته بود پس از تلاش و مبارزه، نظام کمونیستی کشورش را از پا درآورد، تنها پنج سال (از ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۵) رئیس جمهور بود. پس از آن و در پی شکست در انتخابات ریاست جمهوری، از قدرت کناره گرفت. طمع قدرت او را مست و از خود بیخود نکرد و به حق مردم در انتخابات احترام گذاشت.

در چکسلواکی “انقلاب مخملی” در ماه⁯های نوامبر و دسامبر ۱۹۸۹ جریان داشت و به تظاهرات و اعتصابات سراسری و مقامت مدنی گسترده رسید و بلاخره به پیروزی “واتسلاوهاول”، نویسنده و فیلسوف، که پیش از این چند سال در زندان به سر می⁯برد، منجر شد.

برخی فلاسفه چون سقراط و افلاطون در آرزوی آن بودند که روزی یک فیلسوف به قدرت سیاسی راه یابد، لیکن این مهم در دهه پایانی قرن پیش، در حالی محقق شد که، هاول، همچون فیلسوفی مستقل، طمع قدرت نداشت و حاضر نشد برای حفظ قدرت حق مردم را زیر پا بگذارد. او از ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۳ در راس دولت جای گرفت. توجیه گر این مدت طولانی ریاست جمهوری، پیروزی مجدد او در انتخاب سال ۱۹۹۸ بود، لیکن خود در سال ۲۰۰۳ از مقامش استعفا داد.

اما رومانی سرنوشتی متفاوت داشت. رومانی تنها کشور اروپای شرقی بود که جنبشی خونین، با ۱۱۰۴ کشته به دست داد. مقاومت ریاست حکومت، نیکولای “چائوشسکو” بسیار زیاد بود. وی به مدت

۲۲ سال طولانی در مسند قدرت نشسته بود. در پی گسترش تظاهرات⁯های مردمی، چائوشسکو نیز به سازماندهی تظاهرات حکومتی دست زد و آن را از تلویزیون برای نمایش قدرت خود پخش کرد که همان گردهمایی به تظاهرات علیه حکومت مبدل شد. در پاسخ به سرکوب گسترده در طول سال⁯های حکومتش، انقلابیون او را در دسامبر ۱۹۸۹ پس از بازگشت از سفر به ایران و دیدار با هاشمی رفسنجانی، اعدام کردند[19]. پس از سرنگونی دولت کمونیستی، “ایون ایلسکو” در یک انتخابات آزاد پیروز شد وی دو بار در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کرد و مقام خود را تا سال ۲۰۰۴ حفظ کرد. اما بر طبق قانون اساسی رومانی نمی⁯توان بیش از دوبار در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کرد. از این رو ایلسکو نیز در همین سال از مقام خود کناره گرفت و بدون جنجال از صحنه سیاسی خارج شد.

ایران در دوران یک انقطاع تاریخی

سرنوشت کشورهای دیگر اروپای شرقی با کمی پستی و بلندی همین روال را پی می⁯گیرد. کدام روال را؟ اینکه این رهبران که غالبا از دل جامعه به قدرت راه یافتند، برعکس روال معمول در سه ربع اول قرن بیستم و برعکس همه قدرت⁯های ایدئولوژیک، یا دینی، هیچ کدام در هیچ مقطعی “انقلابی “عمل نکردند. قدرت را در انحصار خود قرار ندادند و بر پایه قانون و گاه حتی به دلخواه خود و بدون نزاع از قدرت کنار کشیدند. این روند هم از دگردیسی تاریخی دوران ما سرچشمه میگیرد، هم از غیر ایدئولوژیک بودن آن انقلابات و هم از آگاهی و شجاعت آن رهبران.

عصر ما عصر انقلابات غیر ایدئولوژیک است جایی که تنها پای بندی قدرت، نه وعده الهی، نه رسالت تاریخی، که وفاداری به قانون و کرنش به انتخاب مردم است. این مهمترین روند گذر از استبداد است که در آن سوژه آگاه و شجاع، از ساختار و فرهنگ استبداد پرور فراتر می⁯رود؛ یعنی برشی در تاریخ ایجاد می⁯کند.

در پهنه تجربه اسفناک حاکمیت اسلامی، اکنون ایران کم و بیش آماده است تا از تجربه استبداد

دوگانه، یعنی استبداد سیاسی و استبداد دینی گذر کند و از این طریق از ساختار تاریخی که خود را بگونه⁯ای پیوسته بر تمامی عرصه⁯های وجود ایرانی تحمیل کرده است، به تدریج فاصله گیرد.

اگر پس از مطالعه این نوشته هنوز برخی معتقدند که ایران وضعیت ویژه⁯ای دارد و هرآنچه رهبران استبداد زده در کشورهای دیگر کرده⁯اند ربطی به ایران ندارد، زیرا در ایران هرآنچه دیده⁯ایم تنها استبداد بوده است، ما این دیدگاه را برپایه استدلالات زیر به چالش می⁯کشیم:

1)با علم به اینکه روش سوبژکتیویستی در این نوشته تنها یک نظریه است، با اینحال برای خروج از دور مستمر استبداد هیچ راهی جز تلاش و همت و شجاعت بر پایه آگاهی نمی⁯شناسیم.

باید روزی، کس یا کسانی پیدا شوند و برپایه آگاهی و خصوصا شجاعت استثنایی، همت کرده و مصمم شوند تا از این دورباطل و تکرار مستمر استبدادگری و استبداد پروری گذر کنند.اگر چنین راه کاری را نپذیریم، تنها آلترناتیو روبرو “کار فرهنگی” است که آزادی ایران را به قرن⁯های آینده حواله می⁯دهد. یعنی فعلا همین نظام را تحمل کنیم، تا شاید در فرهنگ استبدادی ترک کوچکی برداشته شود. حال آنکه برعکس، در عالم تحولات تاریخی، برخی تغییرات شگفت⁯انگیز توسط مردان و زنان قدرتمند و پرشهامت صورت پذیرفته است، بی⁯آنکه تمامی آلات و ابزارهای فرهنگی مناسب دردسترس بطور بلاواسطه به یاری آنها بیایند. شهامت لوتر درمقابله با تسلط بلامنازع کلیسای کاتولیک بی⁯مانند است. استقامت و پایداری نلسون ماندلا، در سخت⁯ترین شرایط سرکوب، نمونه

دیگر است. هیچ چیز نمی⁯گوید که با به کارگیری روش سوبژکتیویستی نمی⁯توان به کار فرهنگی نیز اقدام نمود، لیکن اولی نباید مشروط به دومی شود.

چه عواملی باعث شدند تا چنین تحول جدیدی در نزد نخبگان و روشنفکران دوران کنونی برای ایجاد فکر به آزادی و تمایل به جامعه غیر استبدادی ایجاد شود؟ به چند عامل اشاره می⁯کنیم: نخست مشاهده مضرات تخریب کننده حاکمیت جمهوری اسلامی…. دوم مهاجرت بخش بزرگی از نخبگان و دانشجویان به خارج از کشور… عامل سوم، زیستن در دوران جهانی شدن است که پدید آورنده درک نوینی از جامعه و سیاست بود.

2) نمودارهای قابل توجه در خود ایران به کمک این نظریه می⁯آیند که آری می⁯توان در فرهنگ استبدادی زاده شد لیکن با آگاهی و شجاعت از آن گذر کرد. امیرکبیر و مصدق تنها نمونه⁯های اندک آن هستند.

3) و اینکه دوران جدید با گسترش دنیایی برپایه تسلط همه⁯جانبه شبکه⁯ها، که طبقه متوسط ایران امروز در بعدی کلان در آن درگیر شده است، امیدی بس گران برای رواج اندیشه ضداستبدادی و افقی (برضد نظریه عمودی سازمان) می⁯دهد. ایران ما مدتی است که دوران یک انقطلاع تاریخی بی⁯سابقه⁯ای را می⁯گذراند، که خود گامی است به سوی گشایش اجتماعی و سیاسی.

پایان – ژوئن 2018

[1] -روش ساختارگرایانه در حوزه جامعه شناسی و انسانشناسی، آنچنانکه ما در این نوشته بکار می⁯بریم، به معنای بازگردادن همه چیز به مجموعه و سیستم است. در اوایل قرن بیستم فردیناند سوسور Ferdinand de Saussure زبان⁯شناس سوییسی اهل ژنو، متولد (1857-1913)، ساختار را ارج میدارد و میگوید که هرعنصر در زبان معنایی ندارد مگر در رابطه با مجموعه خود و در آن رابطه است که کارکرد می⁯یابد. این “مجموعه روابط” همان “ساختار” یا استروکتور را می⁯سازد. در دهه 1960 میلادی، ساختارگرایی یا استروکتورالیسم به جریان مسلط در تفکر بدل می⁯شود و متفکران در حوزه فلسفه و مجموعه علوم اجتماعی خصوصا از آن متاثر شدند. آنها برآن شدند که روند⁯های اجتماعی از ساختارهای بنیادین متاثر هستند. در این نگاه مجموعه یا ساختار ارجعیت دارد

نسبت به فرد. در این حوزه مهمترین متفکرین عبارت میشندند: کلود لویی اشتروس، یکی از مهمترین انسان شناسان قرن بیستم، جک لکان،ادامه دهنده راه مکتب فروید در فرانسه، لوی آلتوسر، مارکسیت نوگرا در فرانسه، و بلاخره میشل فوکو و جک دریدا مهمترین فیلسوفان فرانسوی. با اینحال نقد ساختارگرایی به دو نکته اشاره داشت یکی آنکه در این مکتب ارزش “فرد” به کنار گذاشته شده. دوم آنکه نگاه سوسر زبان شناس، که برپایه فرضی استوار است که همیشه مجموعه و ساختار باید نقظه آغاز تحلیل در زبانشناسی باشد، از نگاه منتقدین چیزی بیشتر از یک دگم نمی⁯باشد.

در همین دوران، یعنی در دهه 1970 میلادی مخالفت⁯هایی با نگاه لویی اشتروس به چشم خورد. در نوشته⁯ای مهم پژوهشگر فرانسوی “آلبن بنسا” درباره ساختارگرایی میشل استروس میگوید که ساختار همه چیز را معین نمی⁯کند بلکه پارا مترهای متعددی داخل معادله می⁯شوند. این نگاه آلبن بنسا است. میگوید چنین نیست که ساختار تا سرحد کوچکترین جزئیات همه چیز را فرماندهی میکند. از حز< باید حرکت و ساختار قادر نیست که همه چیز را پیش بینی کند حرکت فردی مهم است که ریشه⁯ها و دلایل آن همیشه و در همه جا به ساختار همیشه باز نمی⁯گردد.

این آن چیزیست که می⁯توان از آن بعنوان “حوزه ممکن ه” نام برد که خروجی آن همیشه قابل پیش بینی نیست. Albin Bensa در فرانسه، میشل فوکو و جک دریدا و نیز ژیل دولوز از پایه گذاران این نحله هستند.این نوگرایی در فلسفه علوم اجتماعی خود گاه تمایلی به پست مدرنیته نیز از خود نشان داده است.

[2] -میشل فوکو در سخنرانی نخستین خود در “کالج دو فرانس” در پاریس در 1970 میگوید: ما تصور میکنیم که در بیان خود آزاد هستیم،درحالیکه بیان ماهمواره در برابر محدودیت⁯های ویژه⁯ای روبروست و ما آن را دانسته یا نادانسته رعایت میکنیم. از نگاه فوکو، این واقعیت نشان میدهد که فرد آزاد نیست و به عبارتی تابع سیستم است.. فوکو در آثار خود اشاره دارد که تولد انسان تنها به آغاز قرن هیجدهم باز

میگردد، و مرگ آن نزدیک است.

Michel Foucault Ordre du Discours; Gallimard ; 1970, Parisقدمت نگاه ساختارگرایانه در میان پژوهشگران ایرانی بسیار است و نمونه⁯های این برداشت فراوان. به یکی از برجسته ترین آنها دیدگاه تاریخ دان برجسته ایرانی ماشالله آجوودانی است.

[3] -یک نمونه آن را در این مصاحبه با تلوزیون صدای آمریکا می⁯توان ملاحظه کرد. میگوید “بجای اینهمه سازمانهای سیاسی باید کار فرهنگی بکنیم”. آیا نظام حاضر از این تفکر دل نگرانی به خود راه خواهد داد و آیا برای ترمیم و تحول فرهنگی نباید حداقل قرنی را انتظار کشید:

https://www.youtube.com/watch?v=AFdrJBeH9c8

[4] – سخنرانی من درباره موانع شکل گیری دمکراسی در نیویوک،2017 ⁴ به همین موضوع اشاره دارد:

از دقیقه 37 نگاه کنید:

http://iranma.us/141202_2/ https://www.youtube.com/watch?time_continue=2252&v=LhW887pL5JU

همچنین گفتگوی زیرین جوانبی از دریافت من را از روش غیر ساختارگرایانه برنما میکند – عقب ماندگی ایران در کجاست:

https://www.youtube.com/watch?v=Io28BrcFFCU&t=2273s احمد اشرف: موانع رشد سرمایه داری در ایران )دروره قاجار(،1359، انتشارات زمینه، تهران، فصل نخست

[5] برای درک بهتر از کمبودهاب روش ساختارگرایانه، به یادداشت⁯های یکم و دوم رجوع کنید

[6] برای درک بهتر از نظریه سوژه به این مرجع رجوع کنید: عطا هودشتیان: مدرنیته، جهانی شدن و ایران، انتشارات چاپخش، تهران،1381

[7] فصل نخست معنای سوژه و چهارگونه آن را می⁯توان در این مقاله خواند: عطا هودشتیان: زایش و پویش مدرنیته، مجله نگاه نو، تهران،، شماره 20، از صفحه 54 تا 64، سال 1373

[8] -عطا هودشتیان: زایش و پویش مدرنیته، نگاه نو، همان

[9] راجر سیوری: ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی. نشر مرکز.1363، چاپ نخست. http://dl.karaketab.com/new/iran.asre.safavi.

[10]– دربارۀ خوردن گوشت لاشۀ دشمنان شاه اسماعیل توسط قزلباشانش، مؤلف جهانگشای خاقان چنین نوشته است!طرفداران آدم خوار شاه پادشاه کینه⁯خواه… به لفظ گهربار ادا فرمودند که هرکه سرِ مرا دوست دارد از گوشت دشمن من طعمه سازد… به مجرد استماع این فرمان، کوشش و ازدحام جهت اکَلِ گوشت میتۀ )خوردن گوشت مردارِ( شیبک⁯خان به مرتبه⁯ای رسید که صوفیان تیغ⁯ها کشیده قصد یکدیگرِ نمودند و آن گوشتِ متعفنِ با خاک و خون آغشته را به نحوی از یکدیگر ربودند که چرغانِ شکار ی در حالِ گرسنگی آهو را بدان رغبت از یکدیگر بربایند”. و امیرمحمود خواندمیر مینویسد:

به نوعی ازدحامِ هجوم شد که چند کس مجروح و زخمی گشتند، و جمعی که دورتر بودند یک لقمه گوشتِ او را از جمعی که نزدیکتر بودند «!» به مبلغ کلی می⁯خریدند و می⁯خوردند.

[11] اشاره به کتاب معروف احسان نراقی : “غربت غرب”، امیرکبیر،1353،

“آنچه خود داشت،”امیرکبیر،1355

[12] مبنای این کتاب تقابل نظری با ایده “بازگشت به گذشته” است: عطا هودشتیان، همانجا

[13] انقلاب یاس در تونس:

https://nawaat.org/portail/2016/06/13/une –societe –civile –tunisienne –formatee

انقلاب یاس در تونس، نخستین انقلاب آنلاین؟

[14] در قدرت بود17 novembre 1999 تا 27 février 2011 . وی از

[15] درباره دانیل اورتگا:

https://www.britannica.com/biography/Daniel –Ortegaسالوادور آلنده، رئیس جمهور شیلی، در اذهان ما ایرانیان شخصیت مصدق را زنده میکند. او پس از سه سال ریاست، در سال 1969، توسط کودتای ژنرال پینوشه و با حمایت شرکت⁯های آمریکایی سرنکون شد.

[16] دمکراسی یا دیکتاتوری درباره تجربه ساندنیست ها:

http://www.iran –chabar.de/article.jsp?essayId=6739 http://s2.picofile.com/file/7178456662/18_aban.jpg

[17] Geoffrey Pleyers, Ionel N. Sava: Social Movements in Central and Eastern Europe. A renewal of protests and democracy, 2015, Bucureşti. (As a result, in 1998 there were some 5,000 foundations and more than 20,000 associations in Poland alone, page 7). https://euroalter.com/past –events/europe –crisis –democracy central –and –eastern –european –social –movements

[18] :گزارش سفر به تهران و اعدام چائوشسکو http://tarikhirani.ir/fa/files/3/bodyView/