با توجّه به وابستگیِ نظامیِ دوسویه‌ی روسیه و جمهوری اسلامی ایران در سوریه(1)، این احتمال که روسیه به کوششی برای جلوگیری از حضور ایران در این منطقه دست بزند احتمالی اندک است. حفاظت روسیه از کشتی‌های ایرانی در مدیترانه‌ی شرقی شاهدی بر این مدّعاست. در ماه دسامبر سال ٢٠١۵ به‌رغم تحریم سردار قاسم سلیمانی توسّطِ آمریکا – تحریمی که شامل ممنوعیّت خروج او از ایران می‌شد- سردار سلیمانی برای بجث و تبادل نظر با «سرگئی چویگو»، وزیر دفاع، و ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه راهی مسکو شد.(سفری که ظاهراً با یک پرواز تجاری معمولی صورت گرفت). البته مسکو وقوعِ این سفر را تکذیب کرد(2). به‌رغمِ چنین تکذیبی از سوی مسکو، سردار سلیمانی چند هفته‌ی بعد برای هدایتِ حمله‌ای هماهنگ علیه گروه‌های شورشی سوریه – حمله‌ای تحت حفاظت هوائی روسیه نیروی هوائی روسیه – به سوریه سفرکرد. از سال ٢٠١۵ بدین سو، به تناوب بینِ ٧٠٠ تا ٣٠٠٠ تن از نیروهای سپاه پاسداران در سوریه حضور داشته‌اند(3). هواپیماهای جنگی روسیه از پشتیبانی این پاسداران برای شناسائی اهدافِ تروریستی و جهادی که باید مورد حمله قرار گیرد بهره‌مند شده‌اند. از سوی دیگر، ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز زیر فرماندهی سپاه پاسداران نقشی رو به رشد ایفا می‌کند. ارتش جمهوری اسلامی ایران در سوریه شاهد بروز دو پدیده‌ی جدید یعنی تقسیم به واحدهای کوچک بر اساس الگو و مدلِ موزائیک گونه‌ی سپاه پاسداران و دست‌زدن به فعالیّت‌های اقتصادی در چهارچوب «کارگاه سازندگی قائم» بوده است. با وجود حضور ارتش در سوریه، حضور و فعالیّت های نظامی و اقتصادی سپاه در سوریه کماکان از نظر نیرو و فرماندهی به‌مراتب بیش‌تر از ارتش است.
در سپهر اقتصادی، رقابت میان جموری اسلامی ایران و روسیه می‌تواند تفاهم میان سپاه پاسداران و ارتش روسیه در سوریه را دچار تزلزل کند. مسئولان دولتِ ایران از اندک شمار بودن قراردادهای بازسازی سوریه که به نیروهای ایران سپرده شده – در مقایسه‌ی آن با سهم نیروهای روسیه در این عرصه -مأیوس و سرخورده‌اند. مسئولان ایرانی این نکته را که سوریه شرکت‌ها و فراورده‌های ایرانی را به حاشیه رانده است تأیید کرده‌اند. این به حاشیه راندن شرکت‌ها و فراورده‌های ایرانی توسّطِ سوریه به‌رغمِ پشتیبانی و جمایت انبوه تهران از دمشق و حضور نیروهای مسلح دولتی و دیگر جنگ‌جویانِ مسلح اعزامی شده از ایران از سال ٢٠١۴ بدین سو روی داده است. انتظار و امیدِ تهران این بوده است که به جبران این کمک‌ها و پشتیبانی‌های نظامی و غیرنظامی در چشم‌انداز بازسازی سوریه شریک یا طرفِ اقتصادی عمده‌ی این کشور باشد. سرانجام این‌که، به گفته‌‌ی «دفتر کنترل دارائی‌های خارجی» که زیرِ نظرِ وزارت خزانه داری ایالاتِ متحده‌ی آمریکا فعالیّت می‌کند ایران و روسیه در قلب یک شبکه‌ی بین‌المللی قاچاق برای رساندن و تحویل نفت به سوریه قرار دارند. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران متقابلاً از سوریه به عنوان یک مرکز مالی برای انتقال صدها میلیون دلار استفاده می‌کنند(4).
در ارتباط با وزن اقتصادی ایران و روسیه در سوریه داستان‌های متفاوت و متضادی وجود دارد. به نوشته‌ی مطبوعات ایران، در رقابت اقتصادیِ ایران و روسیه در سوریه کفه‌ی ترازو به نفع ایران سنگینی می‌کند(5). از نظر آمریکائیان، محور ایران- روسیه مسئولِ تأمین هزینه‌ی اقدامات «زیان‌بار» ایران چون پشتیبانی از «تروریسم» است.
در سپهر دیپلُماتیک، ایران و روسیه جزئی از روندِ گفت‌و‌گوهای «آستانه» اند که از ابتکارهای روسیه و جانشین و بدیل کنفرانس صلح ژنو، کنفرانس سازمان داده شده به وسیله‌ی غربی‌ها برای استقرار صلح در سوریه، است. در ماه مارس سال ٢٠٢١ میلادی، خبر تشکیل چهارچوب سیاسی جدیدی شاملِ روسیه، ترکیه و قطر برای تلاش در راستای حلّ و فصل مسأله‌ی سوریه با واکنش سردِ تهران رو به رو شد. از نظر جمهوری اسلامی ایران، این چهارچوب جدید برای مذاکرات در واقع رقیبی برای روند «آستانه» با حضور ایران، روسیه و ترکیه است.
نکته‌ی پایانی این‌که گام‌های روسیه در جهتِ نزدیک‌تر شدن به کشورهای عرب در خلیج فارس و اسرائیل [و به ویژه رضا دادن و سکوت در برابر حملات اسرائیل به اهداف ایرانی در سوریه) از نگاه تهران با منافع نظامی ایران در تضاد است(6). با این همه، تهران و مسکو در مورد حملات اسرائیل به نیروهای هوادار ایران در سوریه با هم گفت‌و‌گو می‌کنند(7). جمهوری اسلامی ایران (مانند ترکیه) برای حفظ تعادل و توازن میان استقلال خود در برابر روسیه از یک‌سو و داشتن نوعی همکاری و شراکت با روسیه برای استفاده‌ی ابزاری از آن در تقابل با واشنگتن کوشش می‌کند(8).
(1) I. Delanoë, « Russie-Iran : après la victoire militaire en Syrie, quel partenariat ? », Confluences
Méditerranée, n° 113, 2020/2, p. 137-150.
(2) « ‘No,’ Says Kremlin After Putin-Soleimani Meeting Report », The Times of Israel,
16 décembre 2015, disponible sur : www.timesofisrael.com.
(3) A. Soufan, « Qassem Soleimani and Iran’s Unique Regional Strategy », CTCSENTINEL, vol. 11,
n° 10, novembre 2018, disponible sur : https://ctc.usma.edu.
(4) Voir : « Treasury Designates Illicit Russia-Iran Oil Network Supporting the Assad Regime,
Hizballah, and HAMAS », U.S. Embassy & Consulates in Russia, 20 novembre 2018, disponible
sur : https://ru.usembassy.gov.
(5) « Iran Spent Billions in Syria and Iraq, Others Reaped Economic Benefits », Track Persia,
18 septembre 2021, disponible sur : www.trackpersia.com.
(6) B. C. Feldman et D. Rakov, « Iran-Russia Relations: Continued Partnership alongside
Conflicting Interests », op. cit.
(7) « Report: Russia Warned Iran Ahead of Israel’s Extensive Strikes in Syria », Haaretz,
13 mai 2018, disponible sur : www.haaretz.com.
(8) E. Avdaliani, « Iran, Russia, and Turkey: A Eurasionist Model of Foreign Relations », BESA
Center Perspectives Paper, n° 2,078, 22 juin 2021, disponible sur : https://besacenter.org.
توضیح مترجم: متنی که در زیر می‌خوانید بخشی از مقاله‌ی مفصّل و مشروحی است که کلمان تِرم، پژوهشگر و کارشناس مسائل ایران در ماه مارس سال جاری میلادی در شماره ٣٧ نشریه‌ی اینترنتی «روسیه.اِن،ای،آی.ریپورتس» از انتشاراتِ «مؤسسه‌ی فرانسوی روابط بین‌المللی» منتشر کرده است.این مقاله در مجموع از یک چکیده، یک مقدمه، ٩ بخش یا عنوان فرعی و یک نتیجه‌گیری در ٣٢ صفحه تشکیل شده است. در همین شماره‌ی میهن ترجمه‌ی کوتاه شده‌ی هفت بخش دیگر نیز منتشر شده است.