دولت یکی از طولانی ترین مباحث مورد مطالعه در علوم سیاسی ، جامعه شناسی و اقتصاد بوده است ، ظهور نهادگرایی جدید در دهه 1970 ماهیت دوگانه ای برای دولت تعریف کرد. یک ماهیت دولت را به عنوان یک بازیگر در نظر میگیرد که اهداف خاصی را دنبال میکند و در ماهیت دوم دولت مکانی است که از تعامل بین تمام بازیگران عرصه سیاسی شکل می گیرد.
در رویکرد نهادگرایی “دولت پنهان” را دولت به عنوان بازیگر در نظر میگیرند در حالی که در مفهوم کلاسیک دولت به عنوان مکان تعاملات سیاسی تعریف میشود در واقع دولت به عنوان یک ساختار منفعل سازمانی دیده می شود که در آن بازیگران برای دستیابی به قدرت ، نفوذ و منابع با یکدیگر رقابت می کنند. دولت در مفهوم بازیگر خود منافع ،اهداف و مسیر را بدون توجه و اهمیت به سایر بازیگران و نهادها و طبقات و سازمانها تعیین میکند.
در علوم سیاسی ، جامعه شناسی سیاسی و اقتصاد سیاسی دولت پنهان به عنوانی بخشی از قدرت مطرح میشود که از شبکه های قدرت مخفی و غیرمجاز بالقوه تشکیل شده که به طور مستقل از رهبری سیاسی یک کشور در جهت دستیابی به برنامه و اهداف خود فعالیت می کنند. در کاربردهای عامیانه ، این اصطلاح دارای بار معنایی منفی است. دامنه کاربردهای ممکن این اصطلاح مشابه آنچه در دولت سایه وجود دارد است اما از نظر تاریخی ، دولت سایه سازمان کاملاً مشخص است که می خواهد به طور مستقل فعالیت کند ، در حالی که دولت پنهان بیشتر به یک شبکه پنهان اشاره دارد که می خواهد دولت عمومی را محدود کند.
مفهوم دولت پنهان ریشه در دولت های استبدادی خاورمیانه ای قرن بیستم دارد که ساختارهای تصمیم گیری موازی اما سایه ای طراحی شده اند تا برای پیگیری دستور کار مستقل از دستور کار دولت منتخب طراحی شوند. دولت پنهان که گاهی به عنوان “دولت درون دولت” شناخته می شود ، در تضاد با مفهوم مدرن دولت است.
اگرچه در مورد تعریف دولت و تأثیر آن اتفاق نظر یکسانی وجود ندارد ، اما اکثر محققان اذعان می کنند که دولت مردان/دولت زنان دارای صلاحیت قانونی برای اداره هستند. در مقابل ، دولت پنهان متشکل از شبکه هایی است که به طور پنهانی و بدون مشروعیت گفته شده فعالیت می کنند. تاریخ طولانی اقتدارگرایی خاورمیانه با اقتدار سیاسی متمرکز در دستان افرادی که قدرت اجباری دارند ،شبکه هایی متشکل از احزاب سیاسی ، سرویس های اطلاعاتی ، ارتش ، ریاست جمهوری و فعالان اقتصادی ، اعم از دولتی و خصوصی منجر به قدرت گرفتن دولت پنهان شده است.
منابع بالقوه برای سازماندهی دولت پنهان شامل عناصر سرکش در میان ارگانهای دولت مانند نیروهای مسلح یا مقامات دولتی مانند سازمان های اطلاعاتی ، پلیس ، پلیس مخفی ، ادارات دولتی و بوروکراسی دولتی است. هدف یک دولت پنهان می تواند شامل تداوم و حمایت از دولت عمومی ، امنیت شغلی اعضا، افزایش قدرت و اقتدار و پیگیری اهداف ایدئولوژیک یا برنامه ای باشد. دولت پنهان می تواند با ایجاد موانع ، مقاومت و کارشکنی در برابر سیاست های عمومی و در تقابل با دستور کار مقامات منتخب عمل کند. نظریه های توطئه یک دولت مخفی معمولاً فراتر از این سازمانهای قابل تأیید است و اقدامات ارگانهای مبهم تری را مطرح می کند.
رابرت ورث در کتابی با عنوان Rage for Order معتقد است اصطلاح “دولت پنهان” برای بسیاری از شبکه های قدرت در خاورمیانه کاربرد دارد جایی که دولت منتخب ضعیف است و ایدئولوژی اهمیت فراوان دارد و در این شرایط دولت پنهان برای حمایت از ارزش های سنتی شکل میگیرد مثلا جهادی ها در سوریه ، یمن و همه گروه های جهادی دیگر که می توانند اسلحه ،نفوذ و قدرت داشته باشند در این تعریف میگنجند. اودر کتاب مذکور از دولت پنهان به عنوان دولت اسلامی و هسته سخت قدرت نام می برد که در سوریه ، مصر و یمن این دولت پنهان است که ضد انقلاب های موفقی را علیه بهار عربی در این کشورها انجام داده است .
سابقه دولت پنهان در جهان ؟
اتحاد جماهیر شوروی و روسیه پس از شوروی
مورخان پلیس مخفی شوروی را مکرراً یک دولت توصیف کرده اند. به گفته یوگنیا آلباتس روزنامه نگار روس، بیشتر رهبران کا گ ب ، از جمله لاورنتی بریا ، یوری آندروپوف و ولادیمیر کریوچکوف ، همیشه برای دستیابی به قدرت با حزب کمونیست رقابت می کردند و رهبران کمونیست را تخریب و تضعیف می کردند.
عبدالرحمن اتورخانوف مورخ روس معتقد است “این صحیح نیست که بگوییم دفتر سیاسی کمیته مرکزی حزب کمونیست یک قدرت عالی است بلکه دفتر سیاسی تنها سایه ای از قدرت عالی واقعی است که در پشت صندلی هر اداره قرار دارد . قدرت واقعی که نمیبینیم برای همه ما فکر می کند ، عمل می کند و دیکته می کند.”
ژنرال یون میهای پاچیپا ، رئیس سازمان اطلاعات و امنیت رومانی سال 2006 در مصاحبه ای می گوید “در اتحاد جماهیر شوروی ، کا گ ب دولت پنهان بود و اکنون افسران سابق دولت را اداره می کنند. آنها اکنون همچنین صنعت استراتژیک نفت را که توسط پوتین ملی سازی شده است ، مدیریت می کنند. جانشین KGB ، که به FSB تغییر نام یافت ، هنوز حق نظارت الکترونیکی بر جمعیت ، کنترل گروه های سیاسی ، جستجو در خانه ها و مشاغل ، نفوذ به دولت فدرال را دارد.اتحادیه جماهیر شوروی به ازای هر 428 شهروند یک افسر KGB داشت. روسیه پوتین برای هر 297 شهروند یک FSB است.
ونزوئلا
کارتل خورشیدها ، گروهی از مقامات عالی رتبه در دولت ونزوئلا ،که به عنوان “مجموعه ای از شبکه های اغلب رقیب که در اعماق رژیم چاویستا دفن شده اند” توصیف شده است. دولت پنهان در ابتدا شروع به اختلاس و دزدی های کلان از منابع نفتی کرد تا اینکه دیگر بودجه ای برای اختلاس وجود نداشت و آنها به قاچاق مواد مخدر روی آوردند.
اسرائیل
در ماه مه سال 2020 ، مقاله ای در هاآرتص بیان می کند که چگونه افرادی که با بنیامین نتانیاهو نخست وزیر ملاقات می کنند شنیده اند که حتی اگر او بارها و بارها انتخاب شود و یا دیگر انتخاب نشود تغییری در سیاست های کلی اسرائیل ایجاد نخواهد شد در واقع ، کشور تحت کنترل” یک دولت پنهان”است.
ترکیه
به گفته رابرت اف. ورث روزنامه نگار ترک، اصطلاح ” دولت پنهان”از دهه 1990 در ترکیه بوجود آمده است ، زمانی که ارتش با قاچاقچیان مواد مخدر درگیر شد بسیاری را کشت تا زیر سایه این درگیری ها جنگ علیه شورشیان کُرد را سازماندهی کند. پروفسور رایان گینگراس معتقد است که اصطلاح دولت پنهان به عنصر “جنایتکار” یا “سرکش” اشاره دارد که به نوعی به قدرت رسیده اند. دولت پنهان در ترکیه شبکه مخفی پنهانی افسران نظامی ترک و متحدان غیرنظامی آنهاست که برای ده ها سال مخالفان ، کمونیست ها ، خبرنگاران ، اسلامگرایان ، مبلغان مسیحی و اعضای گروه های اقلیت را سرکوب و بعضاً آنها را به قتل رسانده است. او می گوید در دولت پنهان یک رابطه خاص بین پلیس و سرویس های اطلاعاتی از سویی و سیاستمداران خاص و جرایم سازمان یافته از سوی دیگر وجود دارد ، آنها معتقدند مجاز به انجام هر کاری هستند زیرا خود را حافظ منافع ملی می دانند.
مصر
عبدالعظیم احمد نویسنده اهل مصر معتقد است که در مصر از اصطلاح “دولت پنهان” برای اشاره به شبکه های نظامی و امنیتی مصر ، به ویژه شورای عالی نیروهای مسلح پس از انقلاب 2011 استفاده می شود. آنها رهبران غیر دموکراتیک درون کشوری هستند که قدرت آنها مستقل از هرگونه تغییر سیاسی رخ داده است. آنها غالباً در زیر لایه های بوروکراسی پنهان شده اند و ممکن است در همه زمان ها کنترل کاملی نداشته باشند اما کنترل محسوسی بر منابع کلیدی اعم از انسانی یا مالی دارند. وی همچنین معتقد است دولت پنهان قدرت ضد دموکراتیک در یک دولت است .
آمریکا
در ایالات متحده پس از انتخابات ریاست جمهوری 2016 ، اصطلاح “دولت پنهان” بسیار گسترده تر به عنوان یک اصطلاح انتقادی با تعریفی کاملا منفی توسط دولت دونالد ترامپ و رسانه های متمایل به محافظه کار مورد استفاده قرار گرفت.
ایران
تجزیه و تحلیل دولت پنهان برای درک مسیر فعلی و آینده سیاست در ایران ضروری است. دولت پنهان در ایران متشکل از یک روبنای امنیتی ، اطلاعاتی و اقتصادی پیچیده است که هدف آن حفظ ماهیت انقلابی ، ترسیم چشم انداز قدرت و امنیت جمهوری اسلامی است.
اهداف ایدئولوژیک و اقتصادی ، ترکیب اهداف حکومت و مقاومت جمهوری اسلامی ، جاه طلبی های اقتصادی و منطقه ای و سازگاری بالقوه جمهوری اسلامی بدون تحلیل و بررسی دولت پنهان امکان پذیر نیست.
برای دهه ها ، سیاستگذاران غربی با ارتش عقیدتی جمهوری اسلامی ، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، به عنوان بخشی از “دولت پنهان” ایران رفتار کرده اند ، اما امروز دولت پنهان در آستانه تصرف کامل دولت عمومی است و به نظر میرسد در انتخابات پیش رو دولت پنهان و دولت عمومی منتخب قرار است اهداف و چشم انداز و برنامه مشترک و یکسانی داشته باشند.
در ده سال اخیر و به ویژه بعد از اعتراضات 88 جمهوری اسلامی بحرانی را تجربه کرد و پشت سر گذاشت که پیش از آن با آن مواجه نشده بود و گسترش قدرت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در سطح ایران و جهان در مقیاسی بی سابقه آغاز شد که منجر به قدرت گیری دولت پنهان شد.
یازدهمین مجلس شورای اسلامی ارتباط تنگاتنگی با نهاد دولت پنهان دارد و اغلب نمایندگان ارتباطاتی هر چند حداقلی با سپاه دارند،در کنار دولت منتخب و مجلس ،قوه سوم یعنی قوه قضاییه قرار دارد که سالهاست با قدرت گرفتن اطلاعات سپاه به نیروی اجرایی آن تبدیل شده است و در همه حوزه های چه امنیتی چه اقتصادی مجموعه قضایی با دستور سپاه عمل میکند.
دفتر آیت الله خامنه ای به دفتر دولت پنهان تبدیل شده است که تمامی تصمیمات مهم که با سرنوشت حکومت مرتبط است در آنجا گرفته میشود از قرارداد ایران و چین تا مذاکره با آمریکا و… همه تصمیماتی هستند که به سیاست های کلی و راهبردی مرتبط است که خامنه ای شخصا با مجموعه مشاوران خود درباره آن تصمیم می گیرد.
بیت خامنه ای به‌طور کلی مرکز مدیریت همه سازمانها، نهادها، ادارات کل، موسسات غیرانتفاعی و سایر دستگاه‌هایی است که زیر نظر مستقیم رهبر جمهوری اسلامی ایران اداره میشوند.برآیند کلی همه چهره‌های پیدا و پنهان در بیت خامنه ای در این سه دهه، حفظ منافع و تثبیت موقعیت شبکه قدرت در ساختار بالادستی سیاست ایران بوده است.
این چهره‌ها، با افزایش روزافزون نفوذشان در ساختارهای اجرایی، اعم از دولت و دستگاه‌های تحت نظر رهبر، رسانه‌ها و دستگاه‌های تبلیغاتی، نقش مهمی در کنترل و هدایت رویدادهای جاری و مقدمه‌سازی برای آینده حکومت در سپهر سیاسی ایران دارند.
بیت رهبری با تشکیلات موازی عریض و طویل اداری، سیاسی، اقتصادی، ارتباطات، نظامی، حفاظتی، فرهنگی و حوزوی با هزاران کارمند از چنان قدرت و توانایی فرا قانونی برخوردار است که سایر قوای سه گانه را به حاشیه برده‌است و طبق کارکرد دولت پنهان نه تنها شرایط را برای دولت عمومی سخت و عرصه را بر آن تنگ می کند بلکه در صورت بروز هر خللی در قوه مجریه میتواند امور را در دست بگیرد و وزارتخانه‌ها را هدایت کند.
از بین اعضای کابینه خامنه ای می توان به مشاور، معاون ارتباطات و امور بین‌الملل که گاه در قامت وزیر امورخارجه بیت به سفرهای خارجی می‌رود اشاره کرد همچنین مشاور اجرایی، معاون اجرایی، مباشرو گروه بررسی‌های اقتصادی که یک دفتر مشورتی و مطالعاتی دارند و در سال‌های اخیر بر نقش و اهمیت آن افزوده شده است. این دفتر همچنین در سیاستگذاری برای سرمایه‌گذاری نهادهای اقتصادی تحت نظر رهبر جمهوری اسلامی نیز مشارکت دارد. دستیار و مشاور عالی فرماندهی کل قوا در امور مرتبط با نیروهای مسلح و… از اعضای دیگر این دولت محسوب میشوند.
دولت پنهان می تواند قدرت زیادی به اعضا آن بدهد و در عین حال آنها را از مسئولیت پذیری و پاسخگویی نیز در امان میدارد چنانچه به عنوان مثال خامنه ای در ۷ خرداد ۱۳۹۷، در دیدار با عده ای از دانشجویان تاکید کرد: “در قوه قضاییه و صداوسیما با وجود آنکه رؤسای آنها از طرف رهبری منصوب میشوند، مدیریت آنها با رهبری نیست”.همچنین خامنه ای مسئولیت برجام و توافق هسته ای را نپذیرفت در حالی که اجرای توافق هسته‌ای، موکول به تصویب آن در جلسه ۲۱ مهر ۱۳۹۴ مجلس بود. اما در این روز، برخی نمایندگان فاش کردند که شب قبل، اصغر حجازی از بیت رهبری، با رئیس مجلس و دبیر شورای امنیت ملی جلسه گذاشته و مقرر کرده که اجرای برجام به سرعت به تصویب برسد.در بخش های مختلفی از کتاب محمد سرافراز رئیس پیشین سازمان صدا و سیما ، به چهره های مشهوری اشاره شده که مطرح شدن یا نشدن آنها در صداوسیما، با دخالت مستقیم دفتر رهبری صورت گرفته است .
دولت پنهان در جمهوری اسلامی هم پول دارد و هم ابزار امنیتی و نظامی و میتواند از طریق همان منابع مالی و نظامی پروپاگاندای رسانه ای خود را نیز گسترش دهد و چنانچه اشاره شد چشم انداز مورد نظر خود را در افکار عمومی ترسیم کند.در انتخابات پیش رو جدای از اینکه رئیسی رئیس جمهور شود یا دیگری به نظر میرسد خامنه ای تصمیم گرفته است شکاف دولت پنهان و دولت عمومی را به حداقل برساند.