این اگر نه عبرت آموز، حداقل تأمل برانگیز است که تاریخ ایران، به مثابه کهن ترین کشور جهان، پس از سیزده قرن که از استقرار دولت ـ پادشاهی مادها ـ در آن می گذشت، در قرن هفتم میلادی ناگهان به دو دوره تقسیم شد: قبل و بعد از اسلام ! و مثل طنزواره یا شوخی تلخی، یکبار دیگر ایضاً باز پس از سیزده قرن، برای بار دوم، تقسیم شد و این بار به قبل و بعد از پادشاهی!
نه تقسیم اول قابل بازگشت بود و نه تقسیم دوم هست. یعنی ایران نتوانست به آن ساختار سیاسی و آن فرهنگ ویژه ی خود بازگردد. زیرا که متأسفانه یا باری به هرجهت، ادیان در سراسر جهان حوزه های قدرت خویش را در پایه های حکومت و تارهای جامعه می تنیدند و گسترش می دادند. حضورشان به اشکال بنیادین یا تحول پذیر، بخشی از سیاست و فرهنگ و اجتماعی را می ساخت. ایران نیز دیگری شکل می گرفت نه به تمامی برکنار از آنچه بود و نه منطبق با آنچه فاتحان مسلمان می خواستند و به هر حال جامعه دیگری تحت تأثیر ترکیب دین تازه و فرهنگ ریشه دار قدیم تکوین می یافت.
تقسیم دومی نیز به معنای قبل و بعد از پادشاهی بازگشت نمی پذیرد و این بار به حکم تاریخ جهان که مسیر ناگزیرش به نفی همه حکومت های مبتنی بر امتیازات آسمانی و زمینی می انجامد و نه تنها بازگشت به نظام سلطنتی را بیهوده و عبث می کند بلکه یقین است که ولایت و فرد محوری نوع دینی را نیز به گذشته می سپارد.
چند سالی پیش از این، با یکی از مبارزان دیروز که به باورمن در نتیجه فترت و خستگی سالیان دوری از مبارزه، یا میدان اصلی مبارزه، به خیالی که هنوز نفهمیده ام، نشست و برخاست با حامیان نظام پیشین را تجربه می کرد؛ در یک همایش بزرگ سیاسی، بودیم. در تشویق دیگران به همکاری با ایشان (هواداران پادشاهی) یا شاید مذمت ما که این رفتار او را نه با ضرورت زمان و نه با توازن قوا همسو می دیدیم، پشت میکروفن قرار گرفت و فریاد زد که چرا نمی خواهید با هواداران پادشاهی همکاری کنید؟ مصدق که امروز مورد احترام شماست، پشت قرآن نوشت که من مشروطه خواهم!
پرسش که فقط ظاهراً منطقی به نظر می رسید؛ پاسخی منطقی نیز دریافت کرد بر این منوال که: مصدق راست گفت! اما شما راست نمی گویید. او مشروطه خواه بود و وفادار به پادشاهی. هیچ کاری هم نداریم که پادشاه مشروطه با او چه کرد؛ اما ما هفتاد سال پس از مصدق در قرن بیست و یکم دیگر جمهوری خواه هستیم. نه به این علت که پاسخ وفای مصدق به ملک و مملکت حکومت چنان پرداخت شد؛ بلکه بیشتر به این دلیل که اینک هفتاد سال از آن تاریخ گذشته است و در دهه دوم قرن بیست و یکم ما نمی توانیم از شکل گیری هیچ دستگاه مبتنی بر امتیازات خاص حمایت کنیم بویژه که هر نیروی سیاسی موظف به ایجاد شفافیت پیرامون هویت و برنامه خود است. بخشی از چنین تلاشی باید متوجه تفاوت های نظری و سیاسی میان ما و دیگران باشد، تا به « آزادی انتخاب» ملت خیانت نکرده پاشیم و خاک در چشم شناخت مردم نپاشیده باشیم.
هنوز باید انقلاب بهمن شکافته شود. شکل و محتوای آن، بایدها، نبایدها و اگرهایش، بی شک روزی به کار خواهند آمد حتا اگر از دریچه های مختلفی به آن نگریسته شود؛ حتا اگر برای امروز دیر باشد، همیشه فردا و فرداهایی هست.
انقلابی که جان و جهان ما را تسخیر کرد و فریادهای شوق مان را به چشم بر هم زدنی به نگرانی ها، ترس ها و حسرت ها پیوند زد. جوانی مان را چون صاعقه ای به میان سالی پرتاب کرد و آنک جای خالی عزیز ترین یاران مان که می خواستیم با هم دنیای بهتری را بسازیم ذهن و قلبهامان تا ابد.
بازگشت ما به آن روز و روزگاران، از پس پرده های بغض و شوق و اشک، دلگزا اما ناگزیر است؛ و بویژه و این روزها!
پروسه انقلاب مثل هر دوران گذاری از فرصت ها و تهدید ها سرشار بود و اینک نیز در ایامی به سر می بریم که با توهمات پراکنده در فضای سیاسی ایران می تواند حاوی فرصتها و تهدیدها باشد. از توهماتی می گویم که فرزند شاه سابق را پس از چهل و اندی سال دوری از کشور و اقامت در فرنگ، به سودای انقلابی ـ بگو تقاصی ـ درانداخته است که جز به کار افروختن آتش نمی آید. آتشی که با هیزم جان و تن مردم ایران راه دزدان و مفسده جویان را در داخل و خارج روشن تر کند.
متوهمین دیگر دارو دسته همیشه بازیچه ی مجاهدین خلق که همه ی شکوه و عزت تاریخ خود را در پای جاه طلبی های یک شکست خورده سیاسی قربانی کرده است و به امید عبث برخاستن از خاکستر، به هر دیو و ددی پناه می برد. هیچ ابایی ندارد تا همچنانی که تحت امر صدام حسین به میهن خود تاخت، به هر اشاره سلطان سعودی یا بی مایگان کاخ سفید دست به هر عملی بزند تا فقط اعلام وجود بکند تاوانش را گو که مردم از جان و مال خود بپردازند.
جامعه امروز ایران با مطالبات هر روز فزاینده اش و مشکلات انبوه شده اش، آماج این توهماتی است که به یمن جهل منتشر و مستتر در لایه های مختلف حکومت ایران افزون و افزون تر می شود.
انبوهی آن مطالبات و این مشکلات می تواند کشور ما را به ورطه ای بکشاند که در این جهان بی شیرازه تر از روزگار ما، دیگرنه از تاک نشان بگذارد و نه از تاک نشان.
خطر آن است که نه فرزند شاه سابق و نه مجاهد خلق سابق، ندانند که آمریکا آنها را به بازی می گیرد ولی با هیچیک از آنان بازی را به پایان نخواهد برد.
آمریکایی ها خوب می دانند که طبیعتی ترین حالت وجودی سازمان رجوی، زیستن در ترور و جاسوسی و فرصت طلبی است. از سوی دیگر آنها پس از همه ی آتش هایی که در هر کجای جهان افروخته اند و تجربیات دور و نزدیک شان، دریافته اند که حکومت پادشاهی با تغییرات رو به رشد فرهنگی و اجتماعی در هیچ کشوری بقا و ثبات نخواهد داشت. آنها دیدند که افغانستان پس از طالبان، پذیرای ظاهر شاه نشد که نه با انقلاب مردمی که با کودتا برافتاده بود؛ و خوب سنجیده اند که هر مخالفتی با پادشاه یعنی مبارزه با سیستم پادشاهی و یعنی انقلاب! و یعنی خوف از آینده روندها… حال آنکه می توان چلبی های داخلی یا خارجی داشت و کم هزینه تر جا به جای شان کرد. می توان مانوئل نوریگا نصب کرد و هر زمان لازم بود خلع.
خطر این است که هر دو این گروهها ندانند که به هر شکل و تا هرکجا می توانند بازیچه قراربگیرند و هزینه اش را با بی ثباتی و تنش داخلی، سالهای سال مردم ایران پرداخت کنند.
دشوار نیست دیدن این حقیقت که در صورت وقوع حادثه در فضای سیاسی ایران، گذشته از شباهت های ماهوی میان امروز و گذشته به لحاظ داخلی که عدم وجود نیروی سیاسی مستقل و دمکراتیک است، در مقام آلترناتیو، اوضاع جهان و اوضاع پیرامون ما بسیار مخرب تر از سال 57 است.
با هشدارها آغاز کرده ام و این شاید نقیصه آشکاری در ساختار مطلب باشد اما تقدم و نأخر را نیز از هیمن وخامت شرایط امروز گرفته ام.
پیش از این نیز بارها در این مقطع یعنی یادمان انقلاب 57 به آن پرداخته و نوشته ام و مضمون اصلی، اغلب با اسف ها و ای کاش ها گره خورده است.
با وجود آنکه نگاه من و بسیاری از هم نسلان من به تاریخ انقلاب با این حسرت گره خورده است که چرا اندیشه اصلاحات در میهن ما نضج نیافته بود تا با استبداد شاه از آن راه مبارزه کند؛ اما هرگز شک نکرده ام که مهمترین عامل وقوع آن انقلاب که مانند هر انقلابی با خسران های فراوان توأم بود، همچنان آن حکومت بی درایت و مستبد است؛ با شاهی که در سوئیس تحصیل کرده بود و نمی دانست عدم تحمل هیچ حزب سیاسی و هیچ منتقدی، سرکوب و سانسور کتاب و مطبوعات، بغض و کین هایی را که انباشته می کند، به کدام سو می برد! همچنانکه اگر بار دیگر ایران دچار بلای انقلاب و زیانها و خسرانهای آن گردد، علیرغم هر دشمنی و دوستی و هر خیر و شری، حاکمان امروز متهم ردیف اول خواهند بود. اما! باز هم متهمینی در ردیفهای بعدی خواهیم داشت که می توانند از هم اکنون مسئولیت خویش را تعریف کنند. گروهی از آنان از دید من نیروها و جریان هایی هستند که اینک همه تلاش خود را به کار گرفته اند تا جامعه را از امکان اصلاحات ناامید کرده و پیروزی هایی را که مردم تا کنون داشته اند، بی ارزش کنند.
بیش از یکی، دو بار به این نکته اشاره کرده ام که علیرغم شکل گیری هر روز پیچیده تر استبداد پهلوی، نسل پدران ما در ملیون خوب نکرد که به سیاست پشت کرد و به قول شاعر دنباله کار خویش گرفت. مبارز فرهیخته ای چون بازرگان به جای اعلام پایان مبارزه قانونی باید همچون مبارزین امروز علیرغم زندان و محدودیت و محکومیت، همچنان براصلاحات قانونی و موظف کردن شاه طبق قانون اساسی مشروطه، اصرار می کردند.
برای نسل ما الگویی و راهبری جز مبارزه مسلحانه باقی نمانده بود. راهی که در هیچ کجا به دمکراسی و عدالت منجر نشده و در کشور ما نیز سرانجام راهی جز سرازیر شدن در جبهه یک انقلاب دینی نیافت و طرفه آنکه کسی نمی تواند هم نسلان من را اندیشه دینی نداشته و ندارند، اقناع کند که جاندارترین مطالبات مردم پس از کودتای 28 مرداد دینی یا اسلامی بود. همچنانکه مطالبات مبارزان فرهیخته مسلمان از بازگان و سحابی گرفته تا دکتر پیمان و یزدی دینی و مذهبی نبود. اما انقلاب یعنی شکست خشونت توسط خشن ترین ها که همواره از نیروی توده ناراضی وام می گیرند و توده نه یعنی همیشه آگاه به خیر و شر خود.
باری! حکومت پهلوی همه نحله های سیاسی جز بله قربان گویان را منکوب کرده بود؛ انقلاب برآمد تدریجی اما سازمان نیافته مطالبات آشکار و نهان گروههای مختلف مردم بود. ما مردمی که در گوناگونی نگاه ها، وابستگی ها و خواسته هامان تنها عاملی که به عیان می دیدیم، استبداد پهلوی بود! «عیان » و« آسان» همان گونه که می شود در غیاب آزادی و در محدودیت دید.
همه به نتیجه رسیدیم که پایان استبداد پهلوی پایان همه مشکلات و آغاز دستیابی به هر آنچه است که ما ( مردم ) می خواهیم. هنوز شک دارم که ما قادر نبودیم یا نمی خواستیم ببینیم که مشکلات و خواسته ها و خاستگاه اجتماعی مان آنقدر متفاوت است که گاه حضور یکی انکار دیگری است.
واژه جادویی (مردم ) که هنوز هم کار برد دارد و همه به نامش سخن می گوییم، کلید واژه مقدس همه مان بود و از نگاه هر گروهی مردم هم او بود با تمام سلایق و خواسته ها و ناخواسته هایش. همه باور داشتیم که دیگرانی اگر هستند وقتی ببینند ما چقدر بر حق و خوبیم، به کسوت ما در می آیند.
یادم هست که اولین اعتراضات سیاسی در تهران سیزدهم شهریور در تپه های قیطریه و به دعوت گروهی از روحانیون و مشخصاً دکتر محمد مفتح آغاز شد. تجمع و راهپیمایی بعد از نماز عید فطر آغاز می شد. حوالی ساعت ده صبح آنجا بودیم و منتظر که نماز تمام شود و ما که چپ و معتقد به انقلاب سوسیالیسیتی بودیم به « مردم» بپیوندیم و البته هیچ مشکلی نداشتیم که با چادر مشکی آنجا حاضر شده ایم. مطمئنم که نه تنها ما به عنوان مارکسیست که حتا مجاهدین هم مطمئن بودند که روحانیون همانند نهضت مشروطه تنها در کنار مردم و عامل اتصال آنها با یکدیگر خواهند بود و حکومتی که در آن عهد به آنها نرسیده بود در این زمان به طریق اولی ربطی به آنان نخواهد داشت.
حتا در ماههای بعد از آن روز نیز دیدیم که صحبت از رفتن به قم و ادامه درس و دیانت بود. درست است که در تعریف مردم به کسوت خود اشتباه می کردیم و مردم ما نبودیم ولی این نیز واقعیت است که اکثریت جوانانی که من در راهپیمایی ها می دیدم در باره اینکه خمینی چه کسی است و کجاست، پرسش داشتند؛ یعنی آنها هم نبودند اما در غیاب هر گونه آزادی فقط مسلک آنها بود که در اشکالی به هر حال علنی زیسته و امکان تغذیه داشت و خبردار شدن.
امروز وقتی ما در دهه دوم قرن بیست و یکم خواست بازگشت سلطنت را مخالف روند رشد و توسعه سیاسی می بینیم، حامیان پهلوی به ما خرده می گیرند که مگر سوئد و انگلستان و دانمارک پیشرفته تر و دمکراتیک تر از بسیاری جمهوری ها نیستند؟
راست می گویند اما سلطنت در این کشورها به علت وجود پارلمان های هر روز نیرومند تر گام به گام عقب نشسته و به اختیارات مردم افزوده می کرد. شاهنشاهی پهلوی نبود که هر روز تسمه ها را محکم تر کند و سرانجام با آن همه توهین و تحقیر در صفحه تلویزیون ظاهر شود که:
حزب فقط حزب ما!
انقلاب بهمن می توانست اجتناب ناپذیر باشد اما بر اساس امکانات نارسای فرهنگی و سیاسی ما که فقدان یک استراتژی و راهبرد پیگیر اصلاحات بود و کمبودهای مادی ما که وجود احزاب و سازمان های سیاسی بر پایه این اندیشه بود؛ اجتناب ناپذیر شد.
منظور من از پیگیری اصلاح طلبانه کشش و کوششی است که امروز در میهن ما مهم ترین اهرم مبارزات سیاسی است. نسل ما که نیروی اجرایی آن انقلاب شد، اصلاح طلبان پیگیر را که بر مبارزه مسالمت آمیز تأکید بی چون و چرا داشته باشند، کم داشت. مبارزانی که آماده پرداخت هزینه های مکرر باشند. به زندان بروند و بازگردند و بر مطالبات و ایضاً روش مطالباتی خود اصرار بورزند.
بدون شک من به خود چنین اجازه ای را نخواهم داد که نسل گذشته و مبارزان صادقی چون بازرگان ها و سحابی ها را به لحاظ شهامت و از خود گذشتگی از مبارزان اصلاح طلب طلب امروز کم بگذارم. بحث من در تفاوت دو برداشت از مبارزه است و آنچه امروز می بینم این است که نسلی از اصلاح طلبان ( نه هر مدعی اصلاحاتی) به وجود آمده و در میدان مبارزه هستند که اولاً بر امکان تأثیرگذاری در هر ساختاری هر چقدر صعب و سخت، و البته بیش و کم باوردارند و دوم؛ بر اساس همان باور بر پیمان خود با مشی مسالمت آمیز و و پرهیز از انقلاب پایبندند.
اگر می خواهیم ایران بار دیگر به مصائب انقلاب گرفتار نیاید؛ از این اندیشه دفاع کنیم. از این اندیشه که اصلاحات گرچه مانند انقلاب لحظه موعود ندارد اما این عدم قرار موعود فضیلت آن نیزهست؛ چرا که پایان ندارد و می تواند راه هر روز هموار تر و هر روز کم هزینه تری بسوی هدفی رشد یابنده باشد.